कक्षा ९ एकाइ १,२,र ३ को प्रश्नको उत्तर सामाजिक

 

कक्षा ९ सामाजिक अध्ययन —

पाठ १: समाजको अवधारणा
धेरै छोटो (२ अंकका) उत्तर:
(क) समाजको अवधारणालाई एक वाक्यमा स्पष्ट पार्नुहोस्।
👉 समाज व्यक्ति वा समूहबीचको पारस्परिक सम्बन्ध, सहकार्य र अन्तरक्रियाबाट बनेको सामाजिक संरचना हो।

(ख) समुदाय भनेको के हो ? आफ्नो बुझाइलाई एक वाक्यमा लेख्नुहोस्।
👉 समुदाय भनेको एउटै स्थानमा बसोबास गर्ने र समान उद्देश्य तथा चासो साझा गर्ने व्यक्तिहरूको समूह हो।

(ग) समाजका विशेषता जनाउने कुनै दुई बुँदा उल्लेख गर्नुहोस्।
👉
१. समाज परिवर्तनशील हुन्छ।
२. समाजमा परस्पर सहयोग र सम्बन्ध हुन्छ।

(घ) समाजलाई किन परिवर्तनशील मानिन्छ ? एक वाक्यमा कारण लेख्नुहोस्।
👉 समाजलाई परिवर्तनशील मानिन्छ किनभने समय, प्रविधि, विचार, जनसंख्या र आवश्यकतासँगै समाज बदलिन्छ।

(ङ) एक वाक्यमा समाज विकासको परिचय दिनुहोस्।
👉 समाज विकास भनेको व्यक्ति, समुदाय र संस्थाहरूको समन्वयमा भौतिक तथा सामाजिक उन्नति गर्नु हो।

---

छोटो (१ पृष्ठमा) उत्तर आउने प्रश्न:

(क) समाज र समुदायबिचको भिन्नतालाई तालिका बनाई सूचीबद्ध गर्नुहोस्।

पक्ष समाज समुदाय

परिभाषा व्यक्ति वा समूहहरूको अन्तरक्रियाबाट बनेको संरचना एउटै स्थानमा बसोबास गर्ने व्यक्तिहरूको समूह
क्षेत्र व्यापक, कुनै सिमाना छैन सीमित भौगोलिक क्षेत्र
उद्देश्य सामाजिक नियम, मूल्य र संरचना विकास स्थानीय आवश्यकताका आधारमा सहकार्य
सम्बन्ध औपचारिक र अनौपचारिक दुवै बढी अनौपचारिक सम्बन्ध

---

(ख) समाजका प्रमुख विशेषताको सूची तयार पार्नुहोस्।

👉 समाजका प्रमुख विशेषता:

1. समाज परिवर्तनशील हुन्छ।

2. समाजमा परस्पर सम्बन्ध हुन्छ।

3. समाजमा सामाजिक नियम र मूल्यहरू हुन्छन्।

4. समाजमा सहकार्य र सहयोग हुन्छ।

5. समाज सांस्कृतिक, आर्थिक र राजनीतिक रूपमा विविध हुन्छ।

---

(ग) समुदायको छोटो परिचय दिएर यसका कुनै ४ ओटा विशेषता उल्लेख गर्नुहोस्।

👉 परिचय:
समुदाय भनेको एउटै स्थानमा बस्ने र समान चासो, आवश्यकता तथा संस्कृतिका आधारमा सम्बन्धित व्यक्तिहरूको समूह हो।

👉 चार विशेषता:

1. समुदाय स्थानीय स्तरमा आधारित हुन्छ।

2. समुदायमा सदस्यहरूको परस्पर सहयोग हुन्छ।

3. समुदायले साझा समस्या समाधानमा सहकार्य गर्छ।

4. समुदायको आफ्नै संस्कृति र परम्परा हुन्छ।

---

(घ) व्यक्ति र समाजबिचको अन्तरसम्बन्ध कस्तो हुन्छ ? आफ्नो धारणा व्यक्त गर्नुहोस्।

👉 व्यक्ति र समाज एकअर्काको पूरक हुन्। व्यक्तिले समाजको हिस्सा बनेर जीवनयापन गर्छ र समाजले व्यक्तिलाई सुरक्षा, संस्कार, शिक्षा, नियम तथा मूल्य प्रदान गर्छ। दुवैबिचको सम्बन्ध परस्पर सहयोगमा आधारित हुन्छ।

---

(ङ) 'व्यक्तिले समाजबाट आफ्ना आवश्यकता पूरा गर्छ' भन्ने सन्दर्भमा समाजको महत्त्व गर्नुहोस् ।

👉 व्यक्ति एक्लै जीवनयापन गर्न सक्दैन। समाजले व्यक्तिलाई खाना, वस्त्र, आवास, शिक्षा, सुरक्षा, र सामाजिक सम्बन्ध जस्ता आवश्यकता पूरा गर्न सहयोग गर्छ। त्यसैले समाज व्यक्ति विकासका लागि अपरिहार्य हुन्छ।

पाठ २

२.समाज बिकास का चरण

धेरै छोटो उत्तर आउने प्रश्नहरू

(क) कसलाई 'वैज्ञानिक समाजशास्त्रका पिता' भनिन्छ ?

अगस्ट कोम्टलाई 'वैज्ञानिक समाजशास्त्रका पिता' भनिन्छ1।

(ख) 'साम्यवादी समाज' को परिकल्पना गर्ने एक राजनीतिज्ञ, दार्शनिक तथा समाजशास्त्रीको नाम उल्लेख गर्नुहोस् ।

कार्ल मार्क्स1।

(ग) समाजलाई किन 'गतिशील' भनिएको हो ? एक वाक्यमा आफ्नो धारणा व्यक्त गर्नुहोस् ।

समाज सधैं परिवर्तनशील र विकासशील हुने भएकाले समाजलाई 'गतिशील' भनिएको हो1।

(घ) समाजको प्रारम्भिक चरणलाई किन 'ढुङ्गे युग' भनिन्छ ?

मानिसहरूले ढुङ्गाका औजारहरू प्रयोग गर्ने भएकाले समाजको प्रारम्भिक चरणलाई 'ढुङ्गे युग' भनिन्छ1।

(ङ) मध्यकालीन समाजलाई किन 'बर्बर युग' भनिएको हो ?

मध्यकालीन समाजमा हिंसा, क्रूरता र असभ्य व्यवहार बढी भएकाले 'बर्बर युग' भनिएको हो1।

छोटो उत्तर आउने प्रश्नहरू

(क) 'वैज्ञानिक समाजशास्त्रका पिता' भनेर चिनिने अगस्ट कोम्टका अनुसार समाज विकासका चरणको सङ्क्षिप्त जानकारी दिनुहोस् ।

अगस्ट कोम्टका अनुसार समाज विकासका तीन चरणहरू छन्: (१) धर्मशास्त्रीय चरण, (२) दार्शनिक चरण, (३) वैज्ञानिक चरण। पहिलो चरणमा मानिसहरूले सबै कुरा धार्मिक विश्वासमा आधारित माने, दोस्रोमा तर्क र दर्शनमा, तेस्रोमा विज्ञान र प्रमाणमा विश्वास गर्न थाले1।

(ख) समाजशास्त्री कार्ल मार्क्सले समाज विकासलाई कति चरणमा वर्गीकरण गरेका छन् ? चरणबद्ध रूपमा सूची तयार गरी कुनै तीन चरणका बारेमा छोटो जानकारी प्रस्तुत गर्नुहोस् ।

कार्ल मार्क्सले समाज विकासलाई पाँच चरणमा वर्गीकरण गरेका छन्1:

आदिम सामुदायिक समाज

दास समाज

सामन्ती समाज

पुँजीवादी समाज

साम्यवादी समाज

तीन चरणको संक्षिप्त जानकारी:

आदिम सामुदायिक समाज: सबैले सामूहिक रूपमा काम गर्थे, निजी सम्पत्ति थिएन।

दास समाज: केही मानिस मालिक र अरू दासको रूपमा बस्थे, श्रम शोषण हुन्थ्यो।

पुँजीवादी समाज: निजी सम्पत्ति र पुँजीको प्रधानता, श्रमिक र मालिकबीच वर्ग संघर्ष1।

(ग) समाजशास्त्री इ.वि. टायलर र मोर्गनकाअनुसार समाज विकासका तीन चरणलाई तलको जस्तै तालिका बनाइ ३-३ बुँदामा मुख्य विशेषता उल्लेख गर्नुहोस्:

समाज विकासका चरणमुख्य विशेषता (३ बुँदामा)१. बर्बर युग- शिकार, माछा मार्ने, फलफूल संकलन
- आगोको प्रयोग
- ढुङ्गाका औजार प्रयोग1२. अर्धसभ्य युग- कृषि र पशुपालनको सुरुवात
- माटोका भाँडाकुँडा
- स्थायी बस्तीको विकास1३. सभ्य युग- लिपि र लेखनको विकास
- व्यापार र सहरहरूको निर्माण
- विज्ञान र प्रविधिको प्रयोग

३. समाज वर्गीकरण

. अति संक्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्न:

(क) समाज वर्गीकरणका दुई आधार प्रस्तुत गर्नुहोस्।

आर्थिक अवस्था र सम्प्रदाय (धर्म) आधार हुन्।

(ख) तपाईं बसोबास गरेको टोल कुन समाजअन्तर्गत पर्छ? कारणसहित एक वाक्यमा जानकारी दिनुहोस्।

मेरो टोल ग्रामीण समाजअन्तर्गत पर्छ, किनभने यहाँ कृषि मुख्य पेशा हो।

(ग) एक वाक्यमा मिश्रित अर्थव्यवस्थाको परिभाषा लेख्नुहोस्।

निजी तथा सरकारी क्षेत्रको संयुक्त सहभागितामा सञ्चालन हुने अर्थव्यवस्थालाई मिश्रित अर्थव्यवस्था भनिन्छ।

(घ) अर्थव्यवस्थाका आधारमा समाजलाई कुन नाममा वर्गीकरण गरिएको छ?

अर्थव्यवस्थाका आधारमा समाजलाई शिकारी, कृषक, औद्योगिक आदि नाममा वर्गीकरण गरिएको छ।

२. संक्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्न:

(क) समाज वर्गीकरणको आधारको सूची तयार पारि 'अर्थ व्यवस्था आधार'का बारेमा संक्षिप्त रूपमा जानकारी दिनुहोस्।

समाज वर्गीकरणका आधार:

आर्थिक अवस्था

पेशा

धर्म

भाषा

संस्कृति

अर्थ व्यवस्था

भौगोलिक क्षेत्र

जातीयता

लिंग

शिक्षा

अर्थ व्यवस्था आधार:

समाजलाई मुख्य पेशा वा जीविकोपार्जनको आधारमा वर्गीकरण गरिन्छ।

उदाहरण: शिकारी समाज, कृषक समाज, औद्योगिक समाज।

यसमा समाजको आर्थिक क्रियाकलापलाई मुख्य मानिन्छ।

(ख) सम्प्रदाय आधारमा समाजलाई कति प्रकारमा वर्गीकरण गरिएको छ? संक्षिप्त रूपमा जानकारी दिनुहोस्।

सम्प्रदाय (धर्म) आधारमा समाजलाई हिन्दू, मुस्लिम, बौद्ध, इसाई, किराँत आदि विभिन्न धार्मिक समुदायमा वर्गीकरण गरिएको छ।

यसमा मानिसको धार्मिक विश्वास, परम्परा र संस्कारलाई मुख्य आधार मानिन्छ।

यसले समाजमा विविधता र सहिष्णुतालाई देखाउँछ।

४.जिवन पद्धति का आधरमा समजका प्रकार

(क) ‘कन्दमूल’ भन्नाले तपाईं के बुझ्नुहुन्छ? आफ्नो बुझाइलाई उदाहरणसहित जानकारी दिनुहोस्।
👉 कन्दमूल भन्नाले बोटबिरुवाको जमिनभित्र हुर्किने खाने अंशहरूलाई जनाउँछ, जुन वनबाट खोजी सङ्कलन गरिन्छ।
यी जरा, गाठो वा गन्यान्जर भएको हुन्छन् र मानवले प्राचीन कालमा खानाका लागि प्रयोग गर्थे।

उदाहरणहरू: सुथनी, भ्याकुर, पिँडालु, सिउँडी, जिमु, कोद्यो आदि।

(ख) सिकारी तथा कन्दमूल समाजका कुनै दुई विशेषता:

1. प्रकृतिमा निर्भर भएर शिकार र कन्दमूल सङ्कलनमार्फत जीवन यापन गरिन्थ्यो।

2. एक स्थानमा बस्ने चलन थिएन, उनीहरू घुमन्ते जीवनशैली अपनाउँथे।

(ग) समाजको प्रारम्भिक कालमा कुकुर पाल्नुका उद्देश्य:

1. शिकारमा साथ दिन।

2. घरधनीलाई सुरक्षा दिन (चोर/जनावरबाट जोगाउन)।

(घ) कृषि तथा फलफूल उत्पादन गर्ने समाज स्थायी बसोबास गर्न बाध्य हुनुको कारण:
👉 खेती गर्न जमीन चाहिने भएकाले उनीहरू स्थायी रूपमा बस्न थाले।

(ङ) औद्योगिक समाजको थालनी विश्वको कुन घटनाबाट भयो?
👉 औद्योगिक क्रान्ति बाट औद्योगिक समाजको सुरुआत भयो।

(च) आधुनिक समाजले आविष्कार गरेका दुई प्रविधि जुन तपाईं प्रयोग गर्नुहुन्छ:
👉 1. मोबाइल फोन
👉 2. इन्टरनेट

---

📗 छोटो उत्तर आउने प्रश्नहरू

(क) जीवन पद्धतिका आधारमा समाजलाई वर्गीकरण गरिएका युगहरू:

1. सिकारी तथा कन्दमूल सङ्कलक समाज

2. कृषि तथा फलफूल उत्पादन गर्ने समाज

3. औद्योगिक समाज

4. आधुनिक समाज

कृषि युगका विशेषता:

खेतीपाती गर्ने चलन सुरु

अन्न, तरकारी र फलफूल उत्पादन

स्थायी बस्तीको सुरुआत

पशुपालनको विकास

---

(ख) मानव समाज क्रमिक रूपमा परिवर्तन हुनुका मुख्य कारणहरू:

1. प्रविधिको विकास

2. नयाँ सिप र ज्ञानको आविष्कार

3. जनसंख्या वृद्धि

4. वातावरणीय अवस्था

5. सामाजिक आवश्यकता

---

(ग) जीवन पद्धतिका आधारमा तपाईंको समाज:
👉 मेरो समाज "आधुनिक समाज" मा पर्दछ।

मुख्य विशेषता:

1. प्रविधिको प्रयोग (मोबाइल, इन्टरनेट)

2. आधुनिक शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा

3. व्यवसायिक विविधता

4. यातायात तथा सञ्चारको सुविधा

5. सामाजिक संगठन र कानुनी प्रणाली

---

(घ) कृषि समाजलाई औद्योगिक समाजमा रूपान्तरण हुन आवश्यक सिपहरू:

1. मेशिन चलाउने सीप

2. उत्पादन, प्याकिङ र विक्रीको सीप

3. प्रविधि प्रयोग गर्ने ज्ञान

4. व्यवसाय व्यवस्थापन

---

(ङ) सिकारी तथा कन्दमूल सङ्कलक समाज र आधुनिक समाजबीचको तुलना:

पक्ष सिकारी तथा कन्दमूल समाज आधुनिक समाज

बसोबासको प्रकार घुमन्ते जीवनशैली स्थायी र व्यवस्थित बस्ती
जीविकोपार्जनको माध्यम शिकार र वनस्पति सङ्कलन व्यवसाय, प्रविधि र सेवा
प्रविधिको प्रयोग नभएको उच्च प्रविधिको प्रयोग

५.असल समाजका आधारभूत तत्वहरु

🟦 अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर

(क) 'असल समाज' को अर्थलाई एक वाक्यमा प्रस्ट पार्नुहोस् ।
👉 नियम, मूल्य र उत्तरदायित्वमा आधारित, शान्तिपूर्ण र समान समाज नै असल समाज हो।

(ख) अपनत्व कायम राख्ने कुनै एक उपाय लेख्नुहोस् ।
👉 पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धमा सद्भाव कायम गर्नु।

(ग) समानुभूतिको शाब्दिक अर्थलाई एक वाक्यमा प्रष्ट्याउनुहोस्।
👉 समानुभूति भन्नाले अरूको पीडा वा भावनालाई आत्मसात् गर्न सक्ने क्षमता हो।

(घ) समाज निर्माणका कुनै दुई आधारभूत तत्त्व लेख्नुहोस् ।
👉 १. समानता
👉 २. न्याय

(ङ) असल समाजको निर्माणमा तपाईंले खेल्दै आउनुभएको कुनै एक भूमिका उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 म विद्यालयमा अनुशासित र सहायक विद्यार्थीको भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छु।

---

🟩 सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर

(क) असल समाज निर्माणका आधारभूत तत्त्वहरूको सूची:

1. समानता

2. न्याय

3. समानुभूति

4. अपनत्व

5. जिम्मेवारी

6. सहयोग

7. उत्तरदायित्व

👉 दुई तत्त्वको जानकारी:

१. समानता:
सबै व्यक्तिले जात, लिङ्ग, धर्म, वर्ग आदि आधारमा भेदभाव नहुने समाजिक अवस्था।

२. जिम्मेवारी:
व्यक्तिले आफ्नो कर्तव्य र भूमिकालाई ईमानदारीपूर्वक निभाउनु।

---

(ख) असल समाजको निर्माणमा म खेल्न सक्ने भूमिका:

1. सबैसँग इमानदार र शिष्ट व्यवहार गर्ने।

2. नियम पालना गर्ने र अरूलाई पनि त्यसमा प्रोत्साहन गर्ने।

3. विद्यालय वा टोल सुधारमा सक्रिय सहभागी हुने।

4. कमजोर वर्गप्रति समानुभूति र सहयोग गर्ने।

---

(ग) सामाजिक नियम पालना गर्नुपर्ने कारण (बुँदागत रूपमा):

1. शान्ति र सुव्यवस्था कायम हुन्छ।

2. अन्याय र दण्डहीनता रोकिन्छ।

3. सबैलाई समान अधिकार सुनिश्चित हुन्छ।

4. सामाजिक सम्बन्धमा विश्वास र सम्मान बढ्छ।

---

(घ) जिम्मेवारी वहनलाई असल समाजको महत्त्वपूर्ण तत्त्व मानिने कारणहरू (चार उदाहरण):

1. विद्यार्थीले समयमै गृहकार्य गर्ने।

2. अभिभावकले बालबालिकालाई राम्रो शिक्षा दिने।

3. शिक्षकले न्यायपूर्ण मूल्याङ्कन गर्ने।

4. नागरिकले कर तिर्ने र सार्वजनिक सम्पत्तिको संरक्षण गर्ने।

---

🟨 सामुदायिक कार्य (Community Work)

👉 तपाईंको टोलमा भएका समाज निर्माणका आधारभूत तत्त्वहरूको तालिका:

आधारभूत तत्त्व अवस्थित स्थिति/उदाहरण

समानता विद्यालयमा सबै जातजातिका विद्यार्थी समान व्यवहारमा छन्।
न्याय नगरपालिकाले सेवा र सुविधा समान रूपमा दिएको छ।
अपनत्व छिमेकीबीच सहयोग र सद्भाव देखिन्छ।
जिम्मेवारी टोल सुधार समितिमा स्थानीय सक्रियता।
सहयोग विपद् बेलामा सहयोग गर्ने चलन छ।

एकाइ दुइ
बिकासका पुर्वाधार
१.बिकासको अवधारणा र पुर्वसर्त्त

🟦 १. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर

(क) विकासको अर्थलाई एक वाक्यमा परिभाषित गर्नुहोस्।
👉 व्यक्तिको जीवनस्तर सुधार गर्दै देशको समग्र उन्नति गराउने प्रक्रिया नै विकास हो।

(ख) विकासको पूर्वसर्त भन्नाले के बुझ्नुहुन्छ?
👉 विकास अघि पूरा गर्नुपर्ने आवश्यक आधार र अवस्था पूर्वसर्त हुन्।

(ग) विकासका पूर्वसर्तमा दूरदृष्टिको कुनै एक महत्त्व:
👉 दूरदृष्टिले दीर्घकालीन लक्ष्य निर्धारण गर्न र योजना बनाउँन मद्दत गर्छ।

(घ) साक्षरतालाई विकास-निर्माणको आधार किन मानिन्छ?
👉 साक्षरता बिना चेतना, सीप र दक्षता सम्भव हुँदैन, जुन विकासका लागि अनिवार्य हुन्छ।

(ङ) विकासका कुनै दुई महत्त्वपूर्ण पूर्वसर्तहरू:
👉 १. सुशासन
👉 २. पूर्वाधार विकास

(च) देश विकासका निम्ति नभई नहुने दुई स्रोत-साधन:
👉 १. प्राकृतिक स्रोत (जस्तै: जल, वन)
👉 २. मानव स्रोत (सीपयुक्त जनशक्ति)

(छ) उद्यमशीलता भनेको के हो?
👉 नयाँ विचार र सिपको प्रयोग गरेर आर्थिक वा सामाजिक कार्य गर्ने क्षमता हो।

(ज) जनसहभागिता भनेको के हो?
👉 विकास कार्यमा जनताले प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा योगदान दिनु नै जनसहभागिता हो।

---

🟩 २. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर

(क) विकासको अवधारणा — छोटो लेख:

विकास भनेको व्यक्तिको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक तथा आर्थिक पक्षको समुचित रूपले उन्नति हुनु हो। यसले शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार, पूर्वाधार, प्रविधि, वातावरण, जनसहभागिता जस्ता पक्षलाई समेट्छ। विकास स्थायी, समावेशी र दीर्घकालीन हुनुपर्छ।

---

(ख) विकासका पूर्वसर्तहरूको सूची र एक सर्तको व्याख्या:

पूर्वसर्तहरूको सूची:

1. सुशासन

2. दूरदृष्टि

3. जनसहभागिता

4. साक्षरता

5. स्रोत-साधन

6. शान्ति-सुरक्षा

7. योजना र नेतृत्व

उदाहरण — सुशासन:
सुशासन विना विकास सम्भव छैन किनभने यसले पारदर्शिता, जवाफदेहिता र समावेशिता सुनिश्चित गर्छ।

---

(ग) उद्यमशीलताको सकारात्मक प्रभावहरू:

1. रोजगार सिर्जना गर्छ।

2. नवीनतम प्रविधिको प्रयोग हुन्छ।

3. समाजमा आर्थिक गतिशीलता ल्याउँछ।

4. राष्ट्रिय उत्पादन र आय वृद्धि हुन्छ।

---

(घ) स्थानीय विकासमा जनसहभागिता — प्रमाण:

1. गाउँमा खानेपानी योजना जनताको श्रमदानले सफल भएको छ।

2. विद्यालय निर्माणमा टोलबासीले आर्थिक तथा श्रम योगदान गरेका छन्।

3. सडक मर्मतको कार्यमा स्थानीय युवाको सक्रियता देखिएको छ।

4. सामुदायिक वनको संरक्षणमा गाउँले स्वयंले नियम बनाएका छन्।

---

(ङ) संवाद: ‘देश विकासमा प्रविधिको उपयोग’

राम: हेर न गोपाल, अहिले मोबाइल र इन्टरनेटको प्रयोगले शिक्षा र स्वास्थ्य कति सहज भएको छ।

गोपाल: हो नि राम, किसानले पनि प्रविधिबाट कृषि सल्लाह र बजार मूल्य पाउँछन्।

राम: त्यसैले प्रविधिको प्रयोग गर्दा गाउँले पनि स्मार्ट हुँदैछन्।

गोपाल: हामीले प्रविधिलाई अझै जिम्मेवारीपूर्वक प्रयोग गर्नुपर्छ।

---

(च) विकासका लागि आवश्यक स्रोत-साधनहरू:

1. प्राकृतिक स्रोत: पानी, जंगल, खानी आदि।
▸ उदाहरण: जलविद्युत् उत्पादनका लागि नदीहरू।

2. मानव स्रोत: शिक्षित, सीपयुक्त जनशक्ति।
▸ उदाहरण: इन्जिनियर, शिक्षक, स्वास्थ्यकर्मी।

3. आर्थिक स्रोत: पर्याप्त बजेट, लगानी।
▸ उदाहरण: बैंक ऋण, सरकारी अनुदान।

4. प्रविधि: आधुनिक मेशिन, सफ्टवेयर आदि।
▸ उदाहरण: मोबाइल, कम्प्युटर, कृषि यन्त्र।

२.बिकासका पुर्वाधार : शिक्षा र स्वास्थ्य

🟦 अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर

(क) विकासका पूर्वाधारको परिभाषा —
👉 विकासका लागि आवश्यक भौतिक, सामाजिक तथा संस्थागत संरचनाहरूलाई पूर्वाधार भनिन्छ।

(ख) शिक्षाले मेरो जीवनमा ल्याएको दुई सकारात्मक परिवर्तन:

1. म आफैं पढ्न, लेख्न र सोच्न सक्षम भएको छु।

2. आत्मविश्वास र निर्णय क्षमता बढेको छ।

(ग) धामी-झाँक्रीमाथि विश्वास गर्ने समुदायमा जनचेतना जगाउने नाराको उदाहरण (प्लेकार्ड जस्तो):
🪧 “धामी झाँक्रीको होइन, अस्पतालको सहारा लिऔं!”

(घ) नेपालको पहिलो विद्यालय र विश्वविद्यालय:

विद्यालय: दरबार हाई स्कूल

विश्वविद्यालय: त्रिभुवन विश्वविद्यालय

(ङ) नेपालमा आधुनिक उपचार पद्धतिको पहिलो अस्पताल:

अस्पताल: बिर अस्पताल

स्थापना मिति: वि.सं. १९४७ साल

---

🟩 सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर

(क) शिक्षाले व्यक्ति, समाज र राष्ट्रमा ल्याउने सकारात्मक परिवर्तन

शिक्षाले व्यक्ति, समाज र राष्ट्रलाई समग्र रूपमा परिवर्तन गर्छ। शिक्षित व्यक्ति विवेकशील, उत्तरदायी र सक्षम हुन्छ। शिक्षाले सामाजिक विभेद, अन्धविश्वास हटाउन मद्दत गर्छ। राष्ट्रको आर्थिक विकास, जनसंख्या व्यवस्थापन, स्वास्थ्य सुधार र प्रविधि विकासमा पनि शिक्षाले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। त्यसैले शिक्षा नै दिगो विकासको मेरुदण्ड हो।

---

(ख) नेपालको शिक्षा क्षेत्रमा देखिएका समस्या र समाधान (तालिका)

समस्या समाधान

1. गुणस्तरीय शिक्षाको अभाव दक्ष शिक्षक र आवश्यक स्रोतहरूको व्यवस्था
2. सरकारी विद्यालयमा आकर्षणको कमी शैक्षिक सुधार योजना र प्रोत्साहन कार्यक्रम
3. गरिबीका कारण विद्यालय जान नसक्ने छात्रवृत्ति, नि:शुल्क किताब र पोशाकको व्यवस्था
4. शिक्षामा भेदभाव समावेशी शिक्षा प्रणाली र समान अवसर

---

(ग) आफू स्वस्थ रहन अपनाउँदै आएका आठ उपायहरू

1. नियमित हात धुने

2. सफा खानेकुरा खाने

3. व्यायाम गर्ने

4. समयमै सुत्ने र उठ्ने

5. मन साफ राख्ने (तनाव घटाउने)

6. पर्याप्त पानी पिउने

7. दुर्गन्धयुक्त स्थानबाट टाढा बस्ने

8. स्वास्थ्य परीक्षण गराउने

---

(घ) नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रका समस्या र समाधान (तालिका)

समस्या समाधान

1. स्वास्थ्य संस्थाको पहुँच अभाव प्रत्येक पालिकामा आधारभूत स्वास्थ्य केन्द्र स्थापना
2. दक्ष जनशक्ति अभाव तालिम र सरकारी सेवा आकर्षक बनाउने
3. औषधी र उपकरणको अभाव पारदर्शी खरिद प्रक्रिया र आपूर्ति व्यवस्था सुधार
4. अन्धविश्वास र धामी-झाँक्रीमा विश्वास जनचेतनामूलक कार्यक्रम र स्वास्थ्य शिक्षा प्रवर्द्धन

३.बिकासका पुर्वाधार : यातायात  र संचार

🟦 अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर

(क) यातायात भन्नाले तपाईं के बुझ्नुहुन्छ ?
👉 एक स्थानबाट अर्को स्थानमा मानिस वा सामग्री ओसारपसार गर्ने साधन र प्रणालीलाई यातायात भनिन्छ।

---

(ख) सवारी चालक अनुमति पत्र (Driving License) बिना सवारीसाधन चलाउनेलाई दिने सल्लाह:
👉 "कृपया नियम पालना गर्नुहोस्, अनुमति पत्र बिना गाडी चलाउनु आफन्त र अरूको ज्यानसँग खेलवाड हो।"

---

(ग) इन्टरनेटको एक फाइदा र एक बेफाइदा:

फाइदा: सूचना र ज्ञान प्राप्त गर्न सजिलो हुन्छ।

बेफाइदा: गलत/भ्रामक सूचना फैलन सक्छ।

---

(घ) नेपालको सबैभन्दा जेठो राजमार्ग र यसको शिलान्यास मिति:
👉 त्रिभुवन राजपथ, शिलान्यास: वि.सं. २०११ साल।

---

(ङ) नेपालमा सञ्चालित रज्जुमार्ग किन बन्द भयो होला ?
👉 नयाँ प्रविधिको विकास, खर्चिलो मर्मत, र यात्रु घटेकाले बन्द भएको होला।

---

(च) नेपालको सबैभन्दा जेठो र कान्छो सञ्चार साधन:

सबैभन्दा जेठो: रेडियो

सबैभन्दा कान्छो: इन्टरनेट/सोसल मिडिया

---

(छ) रेडियो नेपाल र नेपाल टेलिभिजनको स्थापना मिति:

रेडियो नेपाल: वि.सं. २००७ साल चैत्र २० गते

नेपाल टेलिभिजन: वि.सं. २०४२ साल माघ १४ गते

२.सङक्षिप्त उत्तर आउने प्रश्न :

क) नेपालको यातायात क्षेत्रमा देखा परेका कुनै चार चुनौती र तिनका निराकरणका उपाय

चुनौतीहरू:

पुराना तथा जीर्ण सवारी साधनको प्रयोग1

सडक पूर्वाधारको अभाव र बिग्रिएको अवस्था23

सवारी चालक अनुमतिपत्रमा अनियमितता1

ओभरलोड तथा मापदण्ड विपरीत सवारी सञ्चालन3

निराकरणका उपाय:

जीर्ण सवारी साधन हटाउने र नयाँ प्रविधि भित्र्याउने

सडक पूर्वाधारको समयमै निर्माण तथा मर्मतसम्भारमा लगानी बढाउने

अनुमतिपत्र वितरण प्रक्रियामा पारदर्शिता र कडाइ अपनाउने

ओभरलोड नियन्त्रण र ट्राफिक नियमको कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्ने

(ख) 'नेपालमा सञ्चार क्षेत्रको वर्तमान अवस्था' शीर्षकमा समाचारको नमुना

नेपालमा सञ्चार क्षेत्रको वर्तमान अवस्था

काठमाडौं, २०८२ असार १० – नेपालमा सञ्चार क्षेत्रले पछिल्ला वर्षहरूमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ। इन्टरनेट, मोबाइल फोन, रेडियो, टेलिभिजन लगायतका माध्यमहरू देशका अधिकांश भूभागमा विस्तार भएका छन्। यद्यपि, ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रमा अझै इन्टरनेट तथा सञ्चार सेवाको पहुँच सीमित छ। विद्युत आपूर्तिको अस्थिरता, कमजोर पूर्वाधार, सीमित ब्यान्डविथ र उपकरण अभावजस्ता समस्या समाधान गर्न सरकारले नीति तथा लगानीमा प्राथमिकता दिनुपर्ने विज्ञहरूको सुझाव छ4।

(ग) 'अधिकांश नेपाली जनताका लागि सडक यातायात सबैभन्दा उपयोगी माध्यम हो' भन्ने चार कारण

सडक यातायात सस्तो र सबैका लागि पहुँचयोग्य छ5

नेपालको भौगोलिक अवस्था अनुसार रेल तथा जल यातायात सम्भव छैन, सडक नै मुख्य विकल्प हो5

दैनिक उपभोग्य वस्तु तथा सेवा आदानप्रदानमा सडक यातायात प्रमुख माध्यम हो5

ग्रामीणदेखि शहरी क्षेत्रसम्म जोड्ने सञ्जाल भएकाले सबैले सजिलै प्रयोग गर्न सक्छन्5

(घ) नेपालको सञ्चार क्षेत्रमा देखिएका ४ समस्या र तिनका निराकरणका उपाय

समस्या:

भरपर्दो विद्युत आपूर्तिको अभाव4

कमजोर इन्टरनेट जडान तथा सीमित ब्यान्डविथ4

उपकरण तथा सामग्रीको अभाव4

जटिल भौगोलिक अवस्था तथा प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम4

निराकरणका उपाय:

सञ्चार पूर्वाधारमा लगानी बढाउने र विद्युत आपूर्ति सुदृढ पार्ने

इन्टरनेट ब्यान्डविथ विस्तार तथा गुणस्तरीय सेवा प्रवाह

उपकरण तथा सामग्रीको सहज आपूर्ति व्यवस्था

जोखिम न्यूनीकरणका लागि पूर्वतयारी र प्रविधि विकासमा जोड

(ङ) नेपालमा सवारी दुर्घटना बढी हुनुका कारणको संक्षिप्त समीक्षा

जीर्ण तथा मापदण्ड विपरीतका सवारी साधनको प्रयोग, चालकको लापरवाही, ट्राफिक नियमको उल्लंघन, सडकको खराब अवस्था, ओभरलोड र अनुमतिपत्र वितरणमा अनियमितता प्रमुख कारण हुन्135। यी समस्याहरूले दुर्घटनाको जोखिम बढाएका छन्, जसको समाधानका लागि पूर्वाधार सुधार, कडाइका साथ नियम कार्यान्वयन र जनचेतना आवश्यक छ।

सामुदायिक कार्य: नेपालमा सडक दुर्घटनाका कारण (तालिका)

सवारी दुर्घटनाकारणहवाई दुर्घटना(क) खराब मौसम (ख) प्रविधि समस्या (ग) मानव त्रुटिसहरी क्षेत्रमा हुने सडक दुर्घटना(क) ट्राफिक जाम (ख) चालकको लापरवाही (ग) नियम उल्लंघनपहाडी सडकमा हुने दुर्घटना(क) सडकको खराब अवस्था (ख) भौगोलिक जटिलता (ग) ओभरलोड

४.बिकासका पुर्वाधार : विद्युत,खानेपानी  र जनशक्ति

१. अति सक्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्नहरू

(क) आर्थिक तथा प्राविधिक दृष्टिले नेपालका नदीबाट कति मेगावाट जलविद्युत् उत्पादन गर्ने क्षमता रहेको छ? मेगावाटमा तथ्याङ्क पेस गर्नुहोस्।
उत्तर: नेपालका नदीबाट करिब ८०,००० मेगावाट जलविद्युत् उत्पादन गर्ने क्षमता रहेको छ।

(ख) नेपालको पहिलो विद्युत् आयोजना कुन हो र यसको उत्पादन क्षमता कति थियो?
उत्तर: नेपालको पहिलो विद्युत् आयोजना फर्पिङ लघु जलविद्युत् आयोजना हो, जसको उत्पादन क्षमता ५०० किलोवाट (०.५ मेगावाट) थियो।

(ग) हालसम्म नेपालको सबैभन्दा बढी जलविद्युत् उत्पादन गर्ने आयोजना कुन हो? आयोजनाको नाम लेखी यसको जलविद्युत् उत्पादन क्षमतासमेत उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजना हो, जसको उत्पादन क्षमता ४५६ मेगावाट छ।

(घ) खानेपानीको अर्थलाई एक वाक्यमा प्रष्ट्याउनुहोस्।
उत्तर: खानेपानी भनेको मानिसको दैनिक जीवनका लागि आवश्यक सफा र सुरक्षित पानी हो।

(ङ) कस्ता व्यक्तिलाई तपाईं दक्ष जनशक्तिको परिभाषामा राख्नुहुन्छ? एक वाक्यमा विचार व्यक्त गर्नुहोस्।
उत्तर: दक्ष जनशक्ति भन्नाले आफ्नो क्षेत्रमा आवश्यक सीप, ज्ञान र अनुभव भएका व्यक्तिलाई जनाइन्छ।

२. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्नहरू

(क) 'नेपालमा जलविद्युत् उत्पादन गर्न सकिने ठुलो सम्भावना रहेको छ।' कुनै चार कारण पत्ता लगाइ बुंदागत रूपमा उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर:

नेपालमा प्रशस्त नदी र पानी स्रोतहरू छन्।

पहाडी भूगोलले जलविद्युत् विकासमा अनुकूलता दिन्छ।

वर्षा प्रचुर मात्रामा हुन्छ।

जलविद्युत् प्रविधिमा विश्वव्यापी प्रगति भएको छ।

(ख) नेपालमा जलविद्युत् उत्पादनको अपार सम्भावना रहेको छ। तथापि हामीले पर्याप्त जलविद्युत् उत्पादन गर्न सकिरहेका छैनौँ। यसका कुनै चार कारण उल्लेख गरी समस्या निराकरणका उपायसमेत उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर:

समस्या:

पूर्वाधार अभाव

लगानीको कमी

राजनीतिक अस्थिरता

दक्ष जनशक्तिको अभाव

निराकरणका उपाय:

पूर्वाधार विकासमा लगानी वृद्धि गर्ने

दीर्घकालीन नीति र स्थिरता सुनिश्चित गर्ने

निजी क्षेत्रको सहभागिता बढाउने

दक्ष जनशक्ति उत्पादन र प्रविधि हस्तान्तरण गर्ने

(ग) 'नेपालमा खानेपानीको वर्तमान अवस्था' विषयमा टिप्पणी तयार पार्नुहोस्।
उत्तर:
नेपालमा खानेपानीको पहुँचमा सुधार भए तापनि ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रमा अझै पर्याप्त र सुरक्षित खानेपानीको अभाव छ। प्रदूषण, पूर्वाधारको कमी र व्यवस्थापन समस्याले चुनौती दिइरहेका छन्।

(घ) नेपाल जलस्रोतका लागि विश्वकै धनी राष्ट्रको सूचीमा पर्दछ। तर पनि यहाँ खानेपानीको हाहाकार रहेको छ। यसका कुनै चार कारण उल्लेख गरी समस्या निराकरणका उपायसमेत प्रस्तुत गर्नुहोस्।
उत्तर:

कारणहरू:

पूर्वाधारको अभाव

प्रदूषण र फोहोर व्यवस्थापनको कमी

प्राकृतिक प्रकोप र भूगोलिक समस्या

जनसंख्या वृद्धि र स्रोतको असमान वितरण

निराकरणका उपाय:

खानेपानी पूर्वाधार सुधार गर्ने

प्रदूषण नियन्त्रण र सचेतना अभिवृद्धि गर्ने

प्रकोप व्यवस्थापनमा सुधार गर्ने

स्रोतको न्यायोचित वितरण सुनिश्चित गर्ने

(ङ) जनशक्तिको परिचय दिएर यसको महत्त्वलाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्।
उत्तर:

परिचय: जनशक्ति भनेको कुनै देशको आर्थिक, सामाजिक विकासमा संलग्न मानिसहरूको योग्यता र क्षमता हो।

महत्त्व:

आर्थिक विकासको आधार हो।

उत्पादनशीलता वृद्धि गर्छ।

सामाजिक समृद्धिमा योगदान पुर्‍याउँछ।

प्रविधि र नवप्रवर्तनमा सहयोग गर्छ।

(च) नेपालमा दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्ने कुनै चार उपायको सूची तयार पार्नुहोस्।
उत्तर:

गुणस्तरीय शिक्षा प्रणाली विकास गर्ने।

व्यावसायिक तालिम र प्रविधि शिक्षामा जोड दिने।

अनुसन्धान र नवप्रवर्तन प्रवर्द्धन गर्ने।

रोजगार अनुकूल नीति र वातावरण सिर्जना गर्ने।

५.परम्परागत सिप र प्रविधि

१. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तरहरू

(क) परम्परागत प्रविधिको परिचय एक वाक्यमा दिनुहोस्।
परम्परागत प्रविधि भनेको पुराना समयदेखि प्रयोग हुँदै आएको र पुस्तौँदेखि हस्तान्तरण हुँदै आएको स्थानीय ज्ञान र उपकरणहरू हुन्।

(ख) तपाईंले नजिकबाट देखेका वा प्रयोग गरेका कुनै दुई परम्परागत यन्त्रको नाम लेख्नुहोस्।
हलो र कोदालो।

(ग) हामीले आफ्ना स्थानीय ज्ञान, सिप र प्रविधिलाई संरक्षण गर्नुपर्ने कुनै एक कारण लेख्नुहोस्।
स्थानीय ज्ञान र सिपले हाम्रो सांस्कृतिक पहिचान र आत्मनिर्भरतालाई जोगाउँछ।

(घ) परम्परागत ज्ञान र सिपले सिर्जिएका यन्त्रको संरक्षण गर्ने विषयमा तपाईंले दिन सक्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण योगदानका बारेमा जानकारी दिनुहोस्।
परम्परागत यन्त्रहरूको संरक्षणले नयाँ पुस्तालाई हाम्रो सांस्कृतिक सम्पदा र आत्मनिर्भरता सिक्न सहयोग पुर्‍याउँछ।

२. लामो उत्तर आउने प्रश्नहरू

(क) परम्परागत सिपले सिर्जिएका प्राविधिक यन्त्रको सूची तयार पारी कुनै एक यन्त्रका बारेमा सङ्क्षिप्त परिचय दिनुहोस्।

सूची: हलो, कोदालो, हैसिया, जाँतो, ढिकी।

परिचय (हलो): हलो एक परम्परागत कृषि उपकरण हो जसले जमिन जोत्ने, माटो पल्टाउने र बिउ छर्ने काम गर्छ। यो साधारण तर प्रभावकारी यन्त्र हो जुन कृषि कार्यमा उपयोगी छ।

(ख) 'परम्परागत ज्ञान, सिप र प्रविधिको महत्त्व' शीर्षकमा दुई पात्रबिच हुने संवाद तयार पार्नुहोस्।

पात्र १: "हाम्रो परम्परागत ज्ञानले हामीलाई प्रकृतिसँग मेलमिलाप गर्न सिकाउँछ।"

पात्र २: "हो, त्यसैले यसलाई संरक्षण गरेर नयाँ पुस्तासम्म पुर्‍याउनु जरुरी छ।"

(ग) स्थानीय ज्ञान, सिप र प्रविधिको संरक्षण गर्ने महत्त्वपूर्ण चार उपाय उल्लेख गर्नुहोस्।

मौखिक र व्यवहारिक रूपमा पुस्ताबाट पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने।

स्थानीय पाठ्यक्रम र कार्यक्रमहरूमा समावेश गर्ने।

परम्परागत उपकरणहरूको संरक्षण र मर्मत गर्ने।

समुदायमा सचेतना र प्रशिक्षण कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने।

(घ) तपाईंको समुदायमा प्रयोग हुने स्थानीय र परम्परागत प्रविधिमा सुधार गरी कसरी आय आर्जनमा वृद्धि गर्न सकिन्छ? विचार व्यक्त गर्नुहोस्।
परम्परागत प्रविधिमा आधुनिक सुधार र प्रविधि समायोजन गरी उत्पादन क्षमता बढाउन सकिन्छ, जसले गुणस्तरीय उत्पादन र बजार विस्तारमा सहयोग पुर्‍याउँछ र आय आर्जनमा वृद्धि हुन्छ।

३. परियोजना कार्य (Project Work) को लागि सुझाव

समुदायमा प्रचलित परम्परागत ज्ञान, सिप र प्रविधि: हलो, कोदालो, जाँतो, ढिकी, हैसिया।

कुनै एक प्रविधि (जस्तै हलो) को उपयोग: जमिन जोत्ने र खेती गर्ने काममा।

वर्तमान अवस्था: आधुनिक उपकरणको प्रयोग बढेसँगै परम्परागत हलोको प्रयोग घट्दै गएको छ।

प्रवर्द्धनका उपाय: परम्परागत प्रविधिको महत्व बुझाउने कार्यक्रम सञ्चालन, सुधार गरेर उत्पादनशील बनाउने, र स्थानीय बजारमा प्रचार गर्ने।

६.स्थानीय स्तरमा बिकास प्रस्ताव तर्जुमा

१. अति छोटो उत्तर आउने प्रश्न

(क) स्थानीय तहको परिभाषा एक वाक्यमा लेख्नुहोस्।
स्थानीय तह भनेको नेपालको संविधान अनुसार गाउँपालिका, नगरपालिका र जिल्ला सभालाई जनाउने भौगोलिक तथा प्रशासनिक एकाइ हो13।

(ख) विकास योजना तर्जुमा भनेको के हो?
विकास योजना तर्जुमा भनेको विकासका लागि आवश्यक कार्यक्रम, स्रोत र कार्यहरू योजना अनुसार तयार गर्ने प्रक्रिया हो।

(ग) स्थानीय स्तरका विकास योजना प्रस्ताव तर्जुमाको पहिलो र अन्तिम चरणको नाम उल्लेख गर्नुहोस्।
पहिलो चरण: योजना प्रस्ताव तर्जुमा (आवश्यकता पहिचान)
अन्तिम चरण: योजना स्वीकृति र कार्यान्वयन तयारी।

(घ) स्थानीय तहमा विकास योजनाको प्रस्ताव पेस गर्ने निकायको नाम लेख्नुहोस्।
स्थानीय तहको गाउँसभा, नगरसभा वा सम्बन्धित विकास समितिले विकास योजनाको प्रस्ताव पेस गर्छ5।

२. छोटो उत्तर आउने प्रश्न

(क) स्थानीय विकास तर्जुमाको सङ्क्षिप्त परिचय र स्थानीय तहमा विकास योजनाका आवश्यकता तथा महत्त्व।
स्थानीय विकास तर्जुमा स्थानीय तहमा विकासका कार्यक्रमहरूलाई व्यवस्थित र योजनाबद्ध रूपमा अघि बढाउने प्रक्रिया हो जसले जनसहभागिता र स्रोतको प्रभावकारी उपयोग सुनिश्चित गर्दछ। यसले स्थानीय स्तरमा आवश्यक सेवा प्रवाह, समृद्धि र दिगो विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ5।

(ख) स्थानीय स्तरमा विकास आयोजना प्रस्ताव तर्जुमाका प्रमुख चरणको सूची र ३ चरणको सङ्क्षिप्त जानकारी।

प्रमुख चरणहरू:
१. आवश्यकता पहिचान
२. योजना निर्माण
३. योजना स्वीकृति

सङ्क्षिप्त जानकारी:
१. आवश्यकता पहिचान: स्थानीय समस्या र आवश्यकतालाई पहिचान गर्ने।
२. योजना निर्माण: पहिचान गरिएका आवश्यकताका आधारमा कार्यक्रम र बजेट तयार गर्ने।
३. योजना स्वीकृति: तयार भएको योजना सम्बन्धित निकायबाट अनुमोदन गराउने।

(ग) स्थानीय स्तरमा विकास आयोजना प्रस्ताव कार्यान्वयनसम्बन्धी कुनै चार चरण।

योजना कार्यान्वयनको तयारी

स्रोत व्यवस्थापन र बजेट विनियोजन

कार्यसम्पादन र अनुगमन

मूल्यांकन र प्रतिवेदन तयार पार्ने5।

एकाइ तीन
हाम्रा सामाजिक मुल्य-मान्यता
पाठ १
नेपालमा प्रचलित धर्म
🟦🟦 १. अति छोटो उत्तर आउने प्रश्न
(क) धर्म भनेको के हो?
👉 मानव जीवनलाई सत्य, अहिंसा, सेवा र सदाचारको बाटोमा डोऱ्याउने सामाजिक आस्थाको प्रणालीलाई धर्म भनिन्छ।
ख) जैन तथा शिख धर्मका प्रवर्तकको नाम लेख्नुहोस्।
👉जैन धर्म: महावीर
शिख धर्म: गुरु नानक
ग) बुद्ध धर्मका कुनै दुई महत्त्वपूर्ण सन्देश:
👉1. अहिंसा अपनाऊ, हिंसा नगर्नू।
2. मध्यम मार्ग अनुसरण गर।
घ) सबैभन्दा बढी प्राकृतिक वस्तुको पूजा गर्ने दुई धर्मको नाम:
👉1. किराँत धर्म
2. बोन धर्म
ङ) मौलिक धर्मको संरक्षणका लागि तपाईंले खेल्न सक्ने भूमिका:
👉 मौलिक धर्मका संस्कार, भाषा र संस्कृतिको अभ्यास र प्रचारप्रसार गर्नु।

🟩 २. छोटो उत्तर आउने प्रश्न
क) आफूले मान्दै आएको धर्मबारे जानकारी र विशेषता:
म मान्दै आएको धर्म: बुद्ध धर्म
बुद्ध धर्मका विशेषता:
1. चार आर्य सत्य र अष्टाङ्गिक मार्गको शिक्षामा आधारित।
2. अहिंसा र करुणा मुख्य सन्देश।
3. आत्मज्ञान र निर्वाणमा विश्वास।
4. जातिविहीन र समानतामा आधारित धर्म।
5. ध्यान र साधनामा जोड।
ख) राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपालमा प्रचलित १० प्रमुख धर्म:
1. हिन्दू
2. बौद्ध
3. इस्लाम
4. किराँत
5. ख्रिष्टियन
6. बोन
7. शिख
8. जैन
9.प्रकृति
10. बहाई

उदाहरण: किराँत धर्मबारे जानकारी:
किराँत धर्म नेपालका राई, लिम्बु, सुनुवार र याक्खा समुदायले मान्ने मौलिक धर्म हो। यसमा प्रकृति पूजाको विशेष महत्त्व छ। सिलोम्बो, युम्या, बुइ चामालगायत अनुष्ठान गरिन्छ।
(ग) धर्म र मानव जीवनबीचको अन्तरसम्बन्ध:
👉 धर्मले मानवलाई नैतिक, जिम्मेवार र अनुशासित जीवन यापन गर्न सिकाउँछ। यसले सामाजिक सद्भाव, शान्ति र सहयोग प्रवर्द्धन गर्छ। जीवनको उद्देश्य र व्यवहारलाई सकारात्मक दिशा दिन धर्मले मार्गदर्शन गर्छ।
घ) सबै धर्मका साझा सन्देश (सूची):
1. असल आचरणमा रहनु
2. चोरी नगर्नु
3. झुटो नबोल्नु
4. अरूको कुभलो नचिताउनु
5. मानव सेवा गर्नु
6. हत्याहिंसा नगर्नु
7. अतिथिको सत्कार गर्नु
8. दीन-दुःखीको सेवा गर्नु

🟨 ३. क्रियाकलाप (Activities)
शीर्षक: "सबै धर्मका साझा मूल्य–मान्यताको छलफल"
सारांश:
यद्यपि धर्महरू फरक–फरक नाम, संस्कार, पूजापद्धति र परम्परामा आधारित छन्, सबैको अन्तिम उद्देश्य समान देखिन्छ – मानव हित र सामाजिक शुद्धता।
हिन्दू, बौद्ध, इस्लाम, किराँत, क्रिश्चियन आदि सबै धर्मले मानिसलाई असल आचरण, सत्य, दया, करुणा, सहिष्णुता र सेवा भाव सिकाउँछन्।
निष्कर्ष:
धार्मिक भिन्नता हाम्रा पहिचान हुन्, तर मूल्य र भावना साझा छन्। धर्महरूले सदाचार, मानवता र भाइचारा प्रवर्द्धन गर्ने साझा सन्देश दिएका छन्।

मानव मुल्य र येस्को महत्व
पाठ २
🟦 १. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्न
क) मानव-मूल्यको अर्थलाई एक वाक्यमा स्पष्ट पार्नुहोस्।
👉 व्यक्तिको नैतिक, सामाजिक र आत्मिक गुणलाई जनाउने सदाचारपूर्ण मूल्य नै मानव-मूल्य हो।
ख) मानव-मूल्य वृद्धि गर्न तपाईंले अपनाउनुभएका कुनै दुई व्यवहारिक पक्ष उल्लेख गर्नुहोस्।
👉1. इमानदार र अनुशासित व्यवहार गर्नु।
2. सबैप्रति सहानुभूति र आदरभाव राख्नु।

ग) मानव-मूल्यका कुनै दुई सकारात्मक पक्ष उल्लेख गर्नुहोस्।
👉1. समाजमा सद्भाव, सहकार्य र समझदारी बढाउँछ।
2. व्यक्तिगत जीवनमा आत्मसम्मान, विश्वसनीयता र अनुशासनको विकास हुन्छ।

घ) मानव-मूल्यको विकासमा विद्यालयले खेल्नुपर्ने कुनै एक भूमिका सुझावस्वरूप प्रस्तुत गर्नुहोस्।
👉 विद्यालयले नैतिक शिक्षा, अनुशासन र व्यवहारिक अभ्यासमार्फत विद्यार्थीमा सकारात्मक सोच र सदाचार विकास गर्नुपर्छ।
🟩 २. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्न

क) मानव-मूल्यको परिचय दिएर यसको महत्त्वमाथि प्रकाश पार्नुहोस्।

परिचय:
मानव-मूल्य भनेको व्यक्तिको सोच, व्यवहार र क्रियाकलापमा देखिने सदाचार, आत्मिक गुण र नैतिक आधार हुन्। यसले व्यक्तिलाई समाजमा सम्मान, विश्वास र सहअस्तित्वमा बाँध्छ।

महत्त्व:
1. समाजमा अनुशासन र सद्भाव कायम गर्छ।
2. इमानदारी, परोपकार, सहिष्णुता जस्ता गुणको विकास गर्छ।
3. सामाजिक समस्या समाधान र समावेशी सोच विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ।

ख) मानव-मूल्यको विकास गर्न तपाईंले गर्न सक्ने व्यवहारजन्य अभ्यास (८ बुँदामा):

1. सधैं सत्य बोल्ने
2. आफूभन्दा सानालाई माया गर्ने र ठूलालाई आदर गर्ने
3. समयको सदुपयोग गर्ने
4. सरसफाइमा ध्यान दिने
5. असल मित्रताको विकास गर्ने
6. समुदायमा सहयोग पुर्‍याउने
7. परिश्रम र इमानदारी अपनाउने

8. अरूको भावना र मतको सम्मान गर्ने

---

(ग) मानव-मूल्यका गुण (बुँदागत सूची):

1. सत्यनिष्ठा

2. सहिष्णुता

3. करुणा

4. सेवा भावना

5. आत्मअनुशासन

6. परोपकार

7. दया र माया
8. सहयोगी भावना

(घ) मानव-मूल्यको अभिवृद्धिमा स्वयम् व्यक्ति, परिवार, समाज र विद्यालयले खेल्नुपर्ने भूमिकाहरू:

पक्ष भूमिकाहरू (२-२ वटा)

व्यक्ति 1. आत्मअनुशासनमा रहनु  2. सत्य, दया, सेवा गर्नु

परिवार 1. सदाचार सिकाउने  2. व्यवहारिक शिक्षा दिनु

समाज 1. सद्भावपूर्ण वातावरण बनाउनु  2. सकारात्मक उदाहरण देखाउनु

विद्यालय 1. नैतिक शिक्षा प्रदान गर्नु  2. व्यवहार सुधारमा ध्यान दिनु

पाठ ३
धार्मिक सहिष्णुता र धर्म निरपेक्षता

१. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्नः

(क) धार्मिक सहिष्णुताको अर्थलाई एक वाक्यमा प्रष्ट्याउनुहोस्।
👉 धार्मिक सहिष्णुता भन्नाले अरूको धर्म र विश्वासको आदर गर्ने क्षमता हो।

(ख) एक वाक्यमा धर्म निरपेक्षताको परिभाषा तयार पार्नुहोस्।
👉 धर्म निरपेक्षता भन्नाले सबै धर्मलाई समान दृष्टिले हेर्ने राज्यको नीति हो।

(ग) धार्मिक सहिष्णुतासम्बन्धी एक जनचेतनामूलक सन्देशलाई प्लेकार्डमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।
👉 “धर्म फरक होला, मानवता एउटै हो – सहिष्णु बनौं, समाज सुदृढ बनाऔं!”

(घ) धार्मिक सहिष्णुता कायम राख्न तपाईंले अपनाउन सक्ने कुनै २ अभ्यासका बारेमा जानकारी दिनुहोस्।
👉
१. सबै धर्मको सम्मान र सहकार्य गर्नु।
२. धार्मिक विविधताको बारेमा विद्यालयमा सचेतना फैलाउनु।

(ङ) नेपाललाई धर्म निरपेक्ष राष्ट्र घोषणा गरिएको मिति उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 सन् २००७ सेप्टेम्बर ४ (वि.सं. २०६३ भदौ १८) मा नेपाललाई धर्म निरपेक्ष राष्ट्र घोषणा गरिएको हो।

---

२. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्न:

(क) 'धार्मिक सहिष्णुताले समाजमा पार्ने सकारात्मक प्रभाव' शीर्षकमा आठ बुँदाको सूची:

1. आपसी समझदारीमा वृद्धि

2. सामाजिक एकता बलियो हुन्छ

3. द्वन्द्व र विभाजन कम हुन्छ

4. शान्ति र सद्भाव कायम हुन्छ

5. सबै धर्मको स्वतन्त्र अभ्यास संभव हुन्छ

6. सांस्कृतिक विविधता बचाइन्छ

7. सहअस्तित्वको भावना विकास हुन्छ

8. समावेशी समाज निर्माणमा सहयोग पुग्छ

---

(ख) 'नेपालमा धर्म निरपेक्षताको अभ्यास' शीर्षकमा सम्पादकीय:

सम्पादकीय
नेपालमा धर्म निरपेक्षताको अभ्यास

नेपाल बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक र बहुजातीय देश हो। यस्तो विविधतायुक्त समाजमा धार्मिक सहिष्णुता र धर्म निरपेक्षताको अभ्यास आवश्यक र अपरिहार्य बनिएको छ। धर्म निरपेक्षताको भावनाले कुनै एक धर्मलाई मात्र प्राथमिकता नदिई सबै धर्मलाई समान दृष्टिले हेर्ने परिपाटीलाई अघि बढाउँछ।

नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ र त्यसपछि संविधान २०७२ ले नेपाललाई धर्म निरपेक्ष राष्ट्रको रूपमा परिभाषित गरेको छ। यसको अभ्यासले सबै नागरिकलाई आफ्नो आस्था अनुसार धर्म मान्ने स्वतन्त्रता दिएको छ। विद्यालय, समाज तथा सरकारी निकायहरूमा धार्मिक भेदभाव नगरी सबैका लागि समान व्यवहार गरिन्छ। यस्ता अभ्यासले समाजमा शान्ति, समावेशिता र सहिष्णुता बलियो बनाउँछ।

धर्म निरपेक्षताको सही अभ्यास भनेको केवल कानुनी शब्द मात्र होइन, व्यवहारमा सबैलाई समान अवसर, सम्मान र स्वतन्त्रता उपलब्ध गराउनु हो। त्यसैले, हामी सबैले धर्म निरपेक्षतालाई व्यवहारमा उतारेर सहिष्णुतायुक्त, समावेशी र प्रगतिशील समाज निर्माणमा योगदान गर्नुपर्छ।

---

(ग) धार्मिक सहिष्णुता कायम राख्ने विषयमा आफ्नो व्यवहार (बुँदागत सूची):

1. साथीहरूको धर्मको आदर गर्ने

2. सबै धार्मिक पर्वमा सहर्ष सहभागी हुने

3. धर्मसम्बन्धी विवादमा भाग नलिने

4. धार्मिक विषयमा अपमानजनक टिप्पणी नगर्ने

5. सबै धर्मलाई ज्ञानको रूपमा हेर्ने

6. विविध धार्मिक कार्यक्रमलाई सहयोग गर्ने

---

(घ) 'नेपालमा धार्मिक सहिष्णुताको अभ्यास प्राचीनकालदेखि हालसम्म कायम रहेको छ' - उदाहरणद्वारा पुष्टि:
👉 नेपालमा प्राचीनकालदेखि नै हिन्दू र बौद्ध धर्म सहअस्तित्वमा रहेका छन्। पशुपतिनाथ र स्वयम्भूनाथको नजिकै अवस्थित मन्दिर र स्तूपाले धार्मिक सहिष्णुताको प्रमाण दिन्छ। वर्तमानमा पनि मुस्लिम, इसाई, किराँत आदिका धार्मिक स्थलहरू स्वतन्त्र रूपमा सञ्चालन भइरहेका छन्।

---

(ङ) धर्म निरपेक्षताको महत्त्व उल्लेख गर्दै विदेशी मित्रलाई लेखिएको इमेल:

To: michael.jones@email.com
Subject: Importance of Secularism in Nepal

Dear Michael,
Warm greetings from Nepal!

I hope you are doing well. I wanted to share something important about my country — the concept of secularism. Nepal is a secular country, which means that our government respects all religions equally and does not favor any particular faith. This allows people from various religious backgrounds to live together in peace and harmony.

Secularism is essential in a diverse nation like ours because it promotes tolerance, mutual respect, and peaceful coexistence. It ensures that everyone, regardless of their beliefs, has equal rights and freedom to practice their religion.

Looking forward to hearing about your country's practices too.

Best regards,
Lokendra Budhathoki

---

पोस्टरको नमुना सन्देश (जनचेतनामूलक)
📌 पोस्टर शीर्षक:
“धार्मिक सहिष्णुताः समृद्ध समाजको आधार”

📌 पोस्टर सामग्री:
🕊️ "सबै धर्मको सम्मान गरौं
शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वलाई बढावा दिऔं
धार्मिक सहिष्णुता अपनाऔं – राष्ट्र एक बनाऔं!"

पाठ ४
समानुभूति र सहयोग

१. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्नः

(क) समानुभूतिको भावार्थलाई एक वाक्यमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।
👉 अरूको दुःख, पीडा वा अवस्था बुझेर आत्मीय ढंगले महसुस गर्नु समानुभूति हो।

(ख) समानुभूतिको कुनै एउटा महत्त्व उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 समानुभूतिले पारस्परिक सम्बन्ध सुदृढ बनाउँछ।

---

२. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्नः

(क) समानुभूति र सहयोगको आवश्यकतामाथि प्रकाश पार्नुहोस्।
👉 समानुभूति र सहयोग मानवीय सम्बन्धका आधार हुन्। कुनै व्यक्तिको पीडा वा समस्यालाई आत्मीय रूपमा बुझेर सहायता गर्नु सामाजिक सद्भाव र मेलमिलापको संकेत हो। समानुभूति बिना सहयोगको साँचो रूप सम्भव हुँदैन। दु:खमा परेका व्यक्तिलाई सहानुभूति र व्यवहारिक सहयोगले मानसिक राहत, सुरक्षा र सामाजिक आत्मीयता प्रदान गर्छ। समाजलाई शान्तिपूर्ण, सहकार्ययुक्त र समावेशी बनाउन यी दुबै आवश्यक छन्।

---

(ख) तपाईं समानुभूति र सहयोगको अवधारणालाई कसरी व्यवहारमा उतार्नुहुन्छ? समानुभूति र सहयोगको अन्तरसम्बन्ध जोड्ने कुनै चार उपाय उल्लेख गर्नुहोस्।

👉 म समानुभूति र सहयोगलाई व्यवहारमा यसरी उतार्छु:

1. अरूको भावना बुझेर सहयोग गर्न तत्पर हुन्छु।

2. दु:खमा परेकालाई मनोबल दिने शब्द प्रयोग गर्छु।

3. अशक्त वा अपांग व्यक्तिलाई शारीरिक वा भावनात्मक सहायता पुर्‍याउँछु।

4. विद्यालय वा समाजमा कसैलाई समस्या परेको खण्डमा अग्रसर भएर सहकार्य गर्छु।

---

(ग) 'समानुभूति र सहयोगका बीच घनिष्ट अन्तरसम्बन्ध रहेको हुन्छ' उदाहरणसहित पुष्टि गर्नुहोस्।
👉 समानुभूति र सहयोगबीच गहिरो सम्बन्ध छ, किनभने जब हामी कसैको समस्या वा पीडा बुझ्छौं (समानुभूति), तब मात्र हामी त्यसलाई हटाउन मद्दत गर्न चाहन्छौं (सहयोग)।
उदाहरणका लागि, एक विद्यार्थीले खाना नपाएको थाहा पाएपछि अर्को विद्यार्थीले उसलाई आफ्नो खाना बाँडेर सहयोग गर्छ। उसले पहिले पीडाको अनुभव बुझ्यो (समानुभूति), त्यसपछि सहयोग गर्‍यो।

---

(घ) 'समानुभूति र सहयोगी कार्यले मानव समाजमा शान्ति, सद्भाव र मेलमिलाप कायम गर्दछ' कसरी? कारण दिएर विचार व्यक्त गर्नुहोस्।

👉 समानुभूति र सहयोगले मानवबीचको दूरी घटाउँछ। जब मानिसहरूले एक अर्काको भावना बुझ्छन् र सहयोग गर्दछन्, तब समाजमा विश्वास र आपसी समझदारी बढ्छ। यो नै शान्ति, सद्भाव र मेलमिलापको मूल आधार हो। यसले द्वन्द्व कम गर्दछ, दया र करुणा बढाउँछ र मानवीय मूल्यहरूको सम्मान गर्छ। यस्तो व्यवहारले सामाजिक एकता बलियो बनाउँछ र सबैलाई अपनत्वको अनुभूति गराउँछ।

पाठ ५ शान्ति-संस्कृति

१. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्नः

(क) शान्ति-संस्कृतिको अर्थलाई एक वाक्यमा स्पष्ट पार्नुहोस्।
👉 शान्ति-संस्कृति भन्नाले अहिंसा, सहिष्णुता, मेलमिलाप, सहकार्य र आपसी सम्मानमा आधारित व्यवहार हो।

(ख) शान्ति-संस्कृतिका लागि तपाईंले खेल्न सक्ने कुनै एक भूमिका उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 म विवाद समाधानमा मध्यस्थको भूमिका खेल्न सक्छु।

(ग) शान्ति-संस्कृतिका कुनै दुई आधारभूत तत्त्व उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 १. सहिष्णुता
👉 २. अहिंसा

(घ) अन्तर्राष्ट्रिय शान्ति दिवस कहिले मनाइन्छ?
👉 सेप्टेम्बर २१ तारिखमा मनाइन्छ।

---

२. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्नः

(क) मानव समाजमा शान्ति-संस्कृतिको आवश्यकतामाथि प्रकाश पार्नुहोस्।
👉 मानव समाज विविधताले भरिएको हुन्छ जहाँ विभिन्न धर्म, जात, भाषा र संस्कृतिका मानिसहरू बसोबास गर्छन्। यस्ता समाजमा द्वन्द्व, दमन, असहिष्णुता र हिंसा उत्पन्न हुन सक्छ। यी समस्याबाट समाजलाई जोगाउन शान्ति-संस्कृतिको अभ्यास अनिवार्य हुन्छ। यसले सहकार्य, सहिष्णुता, मेलमिलाप र मानव अधिकारको सम्मानलाई बल दिन्छ, जसले शान्तिपूर्ण र समुन्नत समाज निर्माणमा सहयोग पुर्‍याउँछ।

---

(ख) आफू बसोबास गरेको समाज र घर परिवारमा शान्ति-संस्कृतिको विकास गर्न तपाईंले खेल्न सक्ने कुनै चार भूमिकाको बारेमा सङ्क्षिप्त जानकारी दिनुहोस्।

👉
१. सम्बादद्वारा समस्या समाधान गर्ने – विवादमा हिंसा होइन, संवादको माध्यम प्रयोग गर्ने।
२. सहनशीलता अपनाउने – अरूको विचार र व्यवहारमा सहिष्णुता देखाउने।
३. सकारात्मक सोच राख्ने – सबैप्रति दया, आदर र सहयोगी भावना राख्ने।
४. सहयोगी बन्ने – दुःखमा परेका मानिसहरूलाई साथ दिने र सहयोग गर्ने।

---

(ग) शान्ति-संस्कृतिको विकास गर्न संयुक्त राष्ट्र सङ्घले के–कस्ता कार्यमा जोड दिएको छ? जानकारी दिनुहोस्।

👉
संयुक्त राष्ट्र सङ्घले शान्ति-संस्कृति विकास गर्न निम्न कार्यहरूमा जोड दिएको छ:
१. द्वन्द्व समाधानका लागि संवाद र मध्यस्थता।
२. बालबालिका, महिला र कमजोर वर्गको अधिकारको संरक्षण।
३. शान्ति शिक्षाको प्रवर्द्धन।
४. युद्धविहीन विश्वका लागि सदस्य राष्ट्रहरूलाई आह्वान।
५. सामाजिक न्याय र मानव अधिकारको संरक्षण।
६. शरणार्थी तथा द्वन्द्व प्रभावित व्यक्तिहरूको पुनःस्थापना।

---

सामूहिक कार्य (Group Work)

📌 प्लेकार्डको नमुना नारा:

प्लेकार्ड १:
✌️ “सहनशील बनौं, समाजमा शान्ति फैलाऔं।”

प्लेकार्ड २:
🕊️ “हिंसालाई हैन, संवादलाई हो भनौं!”

प्लेकार्ड ३:
🤝 “शान्ति-संस्कृति : समृद्ध राष्ट्रको आधार।”

प्लेकार्ड ४:
🌍 “शान्तिको बाटो रोजौं, सहकार्यको भावनालाई बढाऔं।”

पाठ ६ नेपाली परम्परागत कला

१. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर:

(क) नेपाली परम्परागत कलाका तीन प्रकार उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 वास्तुकला, मूर्तिकला, चित्रकला।

(ख) चित्रकलाको परिभाषालाई एक वाक्यमा प्रष्ट्याउनुहोस्।
👉 रङ, रेखा र आकृतिको प्रयोगबाट दृश्य माध्यममा भाव, विचार वा कथा प्रस्तुत गर्ने कार्यलाई चित्रकला भनिन्छ।

(ग) नेपाली परम्परागत चित्रकलाका तीन प्रकार उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 पौभा चित्र, ग्रन्थ चित्र, भित्ते चित्र।

(घ) पौभा चित्रअन्तर्गत 'पट' र 'मण्डला' बिचको फरक एक-एक वाक्यमा:

पट: कुनै देवी–देवताका पूर्ण आकृति वा जीवनकथालाई चित्रण गरिन्छ।

मण्डला: गोलाकार आकारमा प्रतीकात्मक र आध्यात्मिक भाव व्यक्त गर्ने चित्र हो।

---

२. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर:

(क) परम्परागत नेपाली कलाको छोटो परिचय दिएर यसको महत्त्व उल्लेख गर्नुहोस्।

👉 परम्परागत नेपाली कला नेपाली समाजको ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक पहिचान बोकेको कलात्मक सम्पदा हो। यसले जातीय विविधता, धार्मिक आस्था र सामाजिक मूल्यहरूलाई कलात्मक शैलीमा अभिव्यक्त गर्दछ। यसको संरक्षणले राष्ट्रिय सम्पदाको जगेर्ना र पहिचान सुदृढ गर्न मद्दत गर्दछ।

---

(ख) नेपाली कलाका ३ प्रकारका बारेमा सङ्क्षिप्त रूपले जानकारी दिनुहोस्:

1. वास्तुकला: मन्दिर, गुम्बा, स्तूपा जस्ता ऐतिहासिक संरचनाको निर्माण कला।

2. मूर्तिकला: धातु, ढुंगा वा काठमा बनाईने देवी–देवता, राजा वा ऐतिहासिक पात्रहरूको मूर्ति निर्माण।

3. चित्रकला: रङ, रेखा र आकृतिबाट धार्मिक तथा सांस्कृतिक विषयवस्तु चित्रण गर्ने दृश्य कला।

---

(ग) ग्रन्थ चित्रको परिचय दिएर यसका विशेषता उल्लेख गर्नुहोस्।

👉 परिचय: ग्रन्थचित्र पुराना धर्मग्रन्थ, जात्रा वर्णन वा लोककथाहरूमा प्रयोग गरिने चित्रहरू हुन्, जुन हातले लेखिएका पाण्डुलिपिहरूमा झाँकिएकै शैलीमा चित्रण गरिन्छ।
विशेषता:

साना, झिँगटी कागज वा भुषपत्रमा बनाइने।

रेखाचित्र स्पष्ट र रङहरू गाढा हुने।

मुख्यतः धार्मिक कथावस्तु समेटिने।

---

(घ) नेपाली चित्रकलाका प्रकार र मुख्य विशेषतालाई तालिकामा सूचीबद्ध गर्नुहोस्:

चित्रकलाको प्रकार मुख्य विशेषता

पौभा चित्र देवी–देवताका पूजा प्रयोजनका लागि बनाइने परम्परागत चित्र।
मण्डला चित्र गोलाकार डिजाइनमा आध्यात्मिक चक्रहरूको चित्रण।
ग्रन्थ चित्र पुराना पाण्डुलिपिमा प्रयोग हुने साना चित्रहरू।
भित्ते चित्र घर, मन्दिर वा पर्खालमा बनाइने चित्रहरू।

---

(ङ) चित्रकलाको संरक्षण तथा विकास गर्न के कस्ता कार्य–योजनामा जोड दिनुपर्छ? उपयुक्त सुझाव पेस गर्नुहोस्।

👉

1. विद्यालयस्तरमा परम्परागत चित्रकला सम्बन्धी शिक्षा दिनु।

2. लोपोन्मुख चित्रकार र शिल्पीहरूको पहिचान गरी सम्मान र प्रोत्साहन गर्नु।

3. स्थानीय तथा राष्ट्रिय स्तरमा चित्रकला प्रदर्शनी तथा प्रतियोगिता आयोजना गर्नु।

4. चित्रकलालाई व्यवसायिक रूपमा विकसित गर्न सरकारी तथा गैरसरकारी सहयोग कार्यक्रम ल्याउनु।

5. पुराना चित्रकलाको डिजिटाइजेशन तथा संग्रहालयमा प्रदर्शन गर्नु।

पाठ ७ नेपाली मूर्तिकला

१. धेरै छोटो उत्तर आउने प्रश्न

(क) मूर्तिकला भनेको के हो ?
👉 ढुंगा, धातु, काठ आदि माध्यमबाट मूर्ति बनाउने कला हो।

(ख) नेपाली मूर्तिकलाको विकासमा तिथिमिति उल्लेख गराउने कार्य कहिलेदेखि सुरु भयो ?
👉 लिच्छविकालदेखि।

(ग) हालसम्म अस्तित्वमा रहेको किराँतकालीन मूर्तिकलाको नाम र स्थान उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 वीर भीमसेनको मूर्ति – धनकुटा।

(घ) लिच्छविकालीन मूर्तिकलाका कुनै दुई उत्कृष्ट नमुनाको नाम लेख्नुहोस्।
👉 १. विष्णु विक्रान्त मूर्ति (लाजिम्पाट, काठमाडौं)
👉 २. बुद्धको मूर्ति (मथलि, काभ्रेपलाञ्चोक)

(ङ) नेपालको कुन ऐतिहासिक कालखण्डदेखि धातुका मूर्ति निर्माण गर्ने चलन चल्यो ?
👉 लिच्छविकालदेखि।

---

२. छोटो उत्तर आउने प्रश्न

(क) नेपाली मूर्तिकलाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि उल्लेख गर्दै किराँतकालीन मूर्तिकलाका विशेषताको सूची तयार पार्नहोस्।

👉
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि:
नेपालमा मूर्तिकलाको प्रारम्भ किराँतकालबाट भएको मानिन्छ। यद्यपि मूर्तिहरू थोरै मात्र पाइएका छन्, यस काललाई मूर्तिकलाको आरम्भिक काल मानिन्छ।

किराँतकालीन मूर्तिकलाका विशेषता:

1. सरल र आकारमा साना

2. कम कलात्मकता तर धार्मिक भावना प्रधान

3. वीरपूजा सम्बन्धी मूर्ति निर्माण

4. स्थानीय ढुंगा र सामाग्रीको प्रयोग

5. मूर्तिमा तिथिमिति उल्लेख नहुने

---

(ख) 'ढुङ्गे मूर्तिकलाको इतिहासमा लिच्छविकाललाई स्वर्ण युग भनिन्छ।' – यस भनाइलाई उदाहरणद्वारा पुष्टि गर्नुहोस्।

👉
लिच्छविकालमा मूर्तिकलाले उच्च स्थान प्राप्त गर्‍यो। यस समयमा तिथिमिति लेख्ने परम्परा सुरु भयो र मूर्तिहरू कलात्मक, सजीव र धार्मिक दृष्टिकोणले महत्वपूर्ण भए।
उदाहरण:

विष्णु विक्रान्त मूर्ति (लाजिम्पाट)

बुद्धको मूर्ति (मथलि)
यी मूर्तिहरूमा कलात्मकता, तिथिमिति र धार्मिक भाव झल्किन्छन्।

---

(ग) 'मल्लकालमा मूर्तिकलाको विकास चरमोत्कर्षमा पुगेको थियो।' – यो भनाइलाई उदाहरणद्वारा पुष्टि गर्नुहोस्।

👉
मल्लकालमा काठ, धातु र ढुंगाबाट अत्यन्त कलात्मक मूर्तिहरू निर्माण गरियो। मूर्तिहरूमा जडाऊ, सुसज्जा, मुद्रात्मक शैली र धार्मिक विविधता पाइन्छ।
उदाहरण:

हिरण्यवर्ण महाविहार (पाटन) का तामाका मूर्ति

भक्तपुर दरबार स्क्वायरका देव–देवीका मूर्तिहरू

काष्ठमण्डपको मूर्ति सजावट

---

(घ) नेपाली मूर्तिकलाको विकास तथा संरक्षण गर्दै आर्थिक लाभ लिन उपयुक्त चार सुझाव:

1. पर्यटकीय स्थलका रूपमा मूर्तिकला केन्द्रको प्रचार–प्रसार गर्नु।

2. स्थानीय स्तरमा मूर्तिकला तालिम र रोजगार सिर्जना गर्नु।

3. सरकारी तथा निजी क्षेत्रको सहकार्यमा मूर्तिकला मेलाहरू आयोजना गर्नु।

4. सांस्कृतिक हस्तकला निर्यातमा मूर्तिकलालाई प्राथमिकता दिनु।

---

(ङ) मूर्ति निर्माणका विशेषता तालिका:

कालखण्ड मूर्ति निर्माणका विशेषता

किराँतकाल १. सरल आकृति र कम सजावट

२. वीर पूजामा आधारित मूर्ति 
              ३. स्थानीय ढुंगाको प्रयोग |

| लिच्छविकाल | १. मूर्तिमा तिथिमिति उल्लेख
२. धार्मिक भाव र कलात्मकता भरिपूर्ण
३. धातु र ढुंगाको प्रयोग | | मल्लकाल    | १. अत्यन्त सुसज्जित र जडाऊ मूर्ति
२. देवी–देवताका अनेक मूर्तिहरू
३. धातु, काठ र ढुंगाको उत्कृष्ट प्रयोग |

पाठ ८ नेपाली वास्तुकला

१. अति छोटो उत्तर आउने प्रश्न:

(क) वास्तुकला भनेको के हो?
👉 मानिसले बसोबास, पूजा, संस्कृति, र सौन्दर्यका लागि निर्माण गर्ने कलात्मक संरचनालाई वास्तुकला भनिन्छ।

(ख) प्यागोडा शैलीको परिचय खुलाउने विशेषतालाई एक वाक्यमा जानकारी दिनुहोस्।
👉 तलदेखि माथिसम्म साना हुँदै जाने बहुमञ्जिला छाना र काठको नक्काशीले सजिएको शैली प्यागोडा हो।

(ग) पाटनको कृष्णमन्दिर वास्तुकलाको कुन शैलीमा निर्माण गरिएको छ र यसका निर्माता के हुन्?
👉 शिखर शैलीमा निर्माण गरिएको हो, र यसको निर्माता राजा सिद्धिनरसिंह मल्ल हुन्।

(घ) जनकपुरको जानकी मन्दिरमा वास्तुकलाका कुन-कुन दुई शैली मिश्रण भएको देखिन्छ?
👉 मुगल र कोसी शैलीको मिश्रण देखिन्छ।

---

२. छोटो उत्तर आउने प्रश्न:

(क) वास्तुकलाको छोटो परिचय दिएर यसको महत्त्वमाथि प्रकाश पार्नुहोस्।
👉 वास्तुकला भनेको घर, मन्दिर, स्तूप, दरबार, आँगनजस्ता संरचनाको निर्माण कला हो।
यो हाम्रो संस्कृति, धर्म, पहिचान र इतिहासलाई चिनाउने माध्यम हो।

(ख) नेपाली वास्तुकलाका कुनै ८ शैलीको सूची तयार पार्नुहोस् र शिखर शैलीका ४ विशेषता लेख्नुहोस्।

८ वास्तुकला शैलीहरू:

1. शिखर शैली

2. प्यागोडा शैली

3. स्तुप शैली

4. गुम्बा शैली

5. मुगल शैली

6. कोसी शैली

7. मथिला शैली

8. इस्लामिक शैली

शिखर शैलीका ४ विशेषता:

1. मन्दिर शिखरसहित ठाडो देखिन्छ।

2. ढुंगा तथा इँटाको प्रयोग बढी हुन्छ।

3. छानाको ठाउँ छैन।

4. विशेष गरी मध्यकालमा विकास भएको शैली हो।

---

(ग) प्यागोडा र स्तुप शैलीका चार-चार विशेषता उल्लेख गरी तुलनात्मक उत्तर तयार पार्नुहोस्।

विशेषता प्यागोडा शैली स्तुप शैली

१. संरचना तलदेखि माथि साना हुँदै जाने छाना गुम्बज आकारको संरचना
२. प्रयोग हिन्दू मन्दिर निर्माणमा बुद्ध धर्मसँग सम्बन्धित स्मारकमा
३. निर्माण सामग्री काठ, इँटा, र टायल इँटा, चून, ढुंगा
४. स्थान काठमाडौं उपत्यकामा बढी साङ्गा, बौद्ध, लुम्बिनी आदिमा

---

(घ) नेपाली परम्परागत वास्तुकलाका साझा विशेषताको सूची तयार पार्नुहोस्।

👉

1. वातावरणअनुकूल निर्माण

2. धार्मिक विश्वासअनुसार निर्माण

3. प्राकृतिक स्रोतसाधनको प्रयोग

4. कलात्मक नक्काशी

5. सामाजिक संस्कृति झल्किने

6. भूकम्प प्रतिरोधी संरचना

7. स्थानीय कारीगरद्वारा निर्माण

8. ऐतिहासिक र पुरातात्त्विक महत्व

---

(ङ) नेपाली परम्परागत वास्तुकलाको संरक्षण गर्ने उपायलाई संवादका रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

संवाद:
रमा: हेर न सरोज, हाम्रो गाउँको पुरानो मन्दिर बिग्रिँदैछ।
सरोज: हो नि, त्यसको संरक्षण गर्न जरुरी छ।
रमा: स्थानीय युवा क्लब मिलेर रंगरोगन गर्न सकिन्छ।
सरोज: नगरपालिकासँग सहयोग मागौं, बोर्ड राखौं।
रमा: वास्तुकलाको महत्त्व सबैलाई बुझाउनु पनि जरूरी छ।
सरोज: ठिकै छ, आइतबार बैठक राखौं, योजना बनाऔं।

---

सामुदायिक कार्य (Community Work)

१. निम्न ढाँचामा समुदायमा रहेको एक वास्तुकलाको विवरण:

१. वास्तुकलाको नाम: हरिहर मन्दिर
२. रहेको स्थान: चतराधाम, सुनसरी
३. निर्माण शैली: शिखर शैली
४. निर्माण भएको मिति: वि.सं. १९८०

निर्माण शैलीका विशेषता:

शिखर आकारको मन्दिर

ढुंगा र इँटा प्रयोग

धार्मिक मूर्तिहरूको राख्ने स्थान

कलात्मक ढोका र झ्याल

संरक्षणमा स्थानीय समुदायको भूमिका:

मन्दिरको सरसफाइ

धार्मिक मेलाहरू आयोजना

रंगरोगन र मर्मत कार्य

नगरपालिकासँग समन्वय

पर्यटकहरूलाई जानकारी दिने बोर्ड राख्ने

पाठ ९  हाम्रा राष्ट्रिय विभूति
१. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्नहरू:

(क) राष्ट्रिय विभूतिको परिभाषालाई एक वाक्यमा स्पष्ट पार्नुहोस्।
👉 देश र समाजका लागि अतुलनीय योगदान पुर्‍याएका महान् व्यक्तिहरूलाई राष्ट्रिय विभूति भनिन्छ।

(ख) आफ्नै मौलिक 'नेपाल संवत्' चलाउने व्यक्ति को हुन् ?
👉 शंखधर साख्वा।

(ग) पासाङ ल्हामु शेर्पालाई राष्ट्रिय विभूति मान्नुपर्ने कारण के होला ?
👉 उनले सगरमाथाको सफल आरोहण गरी नेपाली महिलाको गौरव बढाएकी थिइन्।

(घ) युवाकवि मोतीरामले भानुभक्तका कृति र जीवनी नछपाइदिएका भए के हुन्थ्यो ?
👉 भानुभक्तको योगदान जनमानसमा पुग्न नसक्थ्यो र उनको नाम गुमनाम रहन्थ्यो।

(ङ) पासाङ ल्हामुलाई किन राष्ट्रिय विभूतिका रूपमा सम्मान गरिएको हो ?
👉 देशको गौरव बढाउने साहसी कार्यको कारण उनलाई राष्ट्रिय विभूतिको रूपमा सम्मान गरिएको हो।

(च) एक वाक्यमा महागुरु फाल्गुनन्दको मूल्याङ्कन गर्नुहोस्।
👉 महागुरु फाल्गुनन्द समाज सुधारक, शैक्षिक अभियन्ता र धार्मिक जागरणकर्ता थिए।

(छ) राजा राम शाहको शासनकालमा चलेको प्रसिद्ध न्यायिक उखान उल्लेख गर्नुहोस्।
👉 “गोरुखुट्टा कानुन एकै।”

---

२. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्नहरू:

(क) नेपालका राष्ट्रिय विभूतिको सूची तयार गरी कुनै एक व्यक्तित्वका बारेमा छोटो विवरण तयार गर्नुहोस्।

राष्ट्रिय विभूतिको सूची (केही उदाहरण):

1. पृथ्वीनारायण शाह

2. भानुभक्त आचार्य

3. शंखधर साख्वा

4. अमरसिंह थापा

5. अर्निको

6. पासाङल्हामु शेर्पा

7. महागुरु फाल्गुनन्द

8. गौतम बुद्ध

9. बालकृष्ण सम

10. लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

उदाहरण विवरण: भानुभक्त आचार्य

भानुभक्त आचार्य नेपाली भाषाका आदिकवि हुन्। उनले संस्कृतमा लेखिएको रामायणलाई सरल नेपाली भाषामा अनुवाद गरेर जनस्तरमा पु-याएका थिए। यसैले उनी नेपाली साहित्यका आधारस्तम्भ मानिन्छन्।

---

(ख) राष्ट्रिय विभूतिको सम्मानका लागि के-कस्ता कार्य गर्न सकिन्छ ? उपयुक्त सुझावहरू:

1. विद्यालयमा पाठ्यक्रममा समावेश गर्ने।

2. उनकै नाममा स्मृति दिवस मनाउने।

3. मूर्ति, डाक टिकट र सिक्कामा नाम राख्ने।

4. सडक, पार्क वा भवनको नामकरण गर्ने।

5. वृत्तचित्र र पुस्तक प्रकाशन गर्ने।

6. उनीहरूका विचारलाई जीवनमा लागू गर्ने।

---

(ग) राष्ट्रिय विभूतिको सङ्क्षिप्त जीवनी र योगदान पढेर प्राप्त प्रेरणालाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्।

प्रेरणा (उदाहरण: पासाङ ल्हामु शेर्पाबाट):

कठिनाइसँग लड्ने साहस

महिलामा आत्मबल र आत्मविश्वास

देशको लागि योगदान दिने भावना

लक्ष्य प्राप्तिका लागि निरन्तर संघर्ष

राष्ट्रिय गौरव बढाउने सोच

पाठ 10 राष्ट्रिय ब्याक्तित्व

१. अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्न:

(क) पुष्पलाल श्रेष्ठको जन्म कहिले र कहाँ भएको थियो ?
👉 वि.सं. १९७१ साल असार १५ गते, पाल्पा जिल्लाको भर्चे (हालको रम्भा गाउँपालिका) मा।

(ख) नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी र नेपाली काँग्रेसका संस्थापकको नाम लेख्नुहोस्।
👉

नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक: पुष्पलाल श्रेष्ठ

नेपाली काँग्रेसका संस्थापक: बिश्वेश्वरप्रसाद (बि.पी.) कोइराला

---

२. सङ्क्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्न:

(क) नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा बि.पी. कोइरालाको योगदानमाथि चर्चा गर्नुहोस्।
👉 बि.पी. कोइरालाले निरङ्कुश राणा शासनको अन्त्य गरी लोकतान्त्रिक व्यवस्था स्थापनाका लागि आन्दोलनको नेतृत्व गरे।
उनले भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनमा समेत भाग लिए, नेपाली काँग्रेसको स्थापना गरे र नेपालका पहिलो निर्वाचित प्रधानमन्त्रीसमेत बने।
उनको विचार ‘लोकतन्त्र र समाजवाद’ मा आधारित थियो।

(ख) पुष्पलाल श्रेष्ठलाई तपाईं कसरी मूल्याङ्कन गर्नुहुन्छ? आफ्नो धारणा व्यक्त गर्नुहोस्।
👉 पुष्पलाल श्रेष्ठ नेपालमा समाजवादी विचारधारा ल्याउने अगुवा नेता थिए।
उनले श्रमिक वर्ग, किसान र गरिब जनताको हक अधिकारका लागि आजीवन संघर्ष गरे।
उनको योगदान राजनीतिक चेतना फैलाउने, कम्युनिष्ट आन्दोलन शुरू गर्ने र दलित तथा पिछडिएको वर्गको आवाज उठाउनेमा अमूल्य छ।

(ग) पुष्पलाल श्रेष्ठ र बि.पी. कोइरालाको जीवनी र योगदान अध्ययन गरी आफूले प्राप्त गरेको प्रेरणालाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्।

प्राप्त प्रेरणाहरू:

समाज र देशका लागि निष्कलंक सेवा गर्ने भावना

अन्याय, अत्याचारविरुद्ध आवाज उठाउने साहस

जनताको अधिकारका लागि सङ्घर्ष गर्ने प्रतिबद्धता

लोकतन्त्र र समानताको संरक्षणका लागि विचार निर्माण

आदर्श र सिद्धान्तमा अडिग रहने व्यक्तित्व

---

३. सामुहिक क्रियाकलाप (Group Activity):

📄 विशेष योगदान दिने व्यक्तिको बायोग्राफी तालिका (उदाहरण: महेन्द्र नारायण निधि)

शीर्षक विवरण

नाम: महेन्द्र नारायण निधि
जन्म मिति: वि.सं. १९८८ साल माघ १३ गते
जन्मस्थान: धनुषा जिल्ला
योगदान:
– प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा सक्रिय सहभागिता
– सत्याग्रह आन्दोलनको नेतृत्व
– कांग्रेस कार्यकर्ताको शिक्षादीक्षा र अनुशासनमा जोड
– मधेसी समुदायको नेतृत्व गर्दै राष्ट्रिय एकतामा योगदान