कक्षा ८ सामाजिक एकाइ ४: सामाजिक समस्या र समाधान प्रश्न र उत्तर

एकाइ ४: सामाजिक समस्या र समाधान

१. देखासिकी र फजुल खर्च

अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) कस्तो अनिवानीलाई देखासिकी भनिन्छ?

→ अरूलाई देखाउन अनावश्यक खर्च गर्ने अनिवानीलाई देखासिकी भनिन्छ।

(ख) कस्ता बानीको देखासिकीले सामाजिक समस्या उत्पन्न गराउँछ? एक वाक्यमा जानका दिनुहोस्।

→ झूठो ठट्टा र फजुल खर्च गर्ने बानीले सामाजिक समस्या उत्पन्न गर्छ।

(ग) एक वाक्यमा फजुल खर्चको अर्थ खुलाउनुहोस्।

→ आवश्यक नभएको कुरामा अनावश्यक पैसा खर्च गर्नु हो फजुल खर्च।

(घ) तपाईंले फजुल खर्च नियन्त्रण गर्न कस्तो अभ्यास गर्दै आउनुभएको छ? एक वाक्यमा आफ्न अनिवानी प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→ म आवश्यक छान्न प्रयास गरेर अनावश्यक खर्च नगर्ने अभ्यास गर्दै आएको छु।

(ङ) दायाँको चित्रले व्यक्त गरेको सन्देशलाई एक वाक्यमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→ चित्रले मितव्ययिता अपनाउन प्रेरणा दिएको छ।

छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) फजुल खर्च र देखासिकीबाट बच्न तपाईंले अपनाउनुभएका कुनै ६ ओटा अभ्यासला बुंदागत रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→

आवश्यक वस्तुमा मात्र खर्च गर्ने

बचत गर्ने बानी बसाल्ने

झूठो देखाउन नलाग्ने

अनावश्यक विलासी सामान नगर्ने

खर्चमा अनुशासन राख्ने

आफ्नो आम्दानी अनुसार खर्च मिलाउने

(ख) देखासिकी र फजुल खर्चले समाजमा परेका नकारात्मक प्रभावहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

→ देखासिकीले ईर्ष्या र सामाजिक भेदभाव बढाउँछ भने फजुल खर्चले आर्थिक अभाव र पारिवारिक झमेलालाई जन्म दिन्छ।

(ग) तपाईंले आफ्नो समुदायमा कस्ता बानीहरू देखासिकी गरेको देख्नुभएको छ? कुनै ६ ओट उदाहरण प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→ महँगो लुगा लगाउने, रेडीमेड गहना लगाउने, अनावश्यक पार्टी आयोजना गर्ने, महँगो मोबाईल प्रयोग गर्ने, ठूलो गाडी प्रयोग गर्ने, ठूला र महँगा कार्यक्रम गर्ने।

(घ) देखासिकी र फजुल खर्च गर्ने साथीलाई तपाईं कस्तो सल्लाह दिनुहुन्छ? विचार व्यक्त गर्नुहोस्।

→ म उनलाई मितव्ययिता अपनाउन र अनावश्यक खर्च नगर्न सल्लाह दिन्छु ताकि उनी आर्थिक रूपमा मजबुत बन्न सकुन्।

२. दाइजो प्रथा र बौद्धिक पलायन

अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) एक वाक्यमा दाइजो प्रथाको परिचय दिनुहोस्।

→ दाइजो प्रथा भनेको विवाह गर्दा परिवारबाट पैसा, सामान वा सम्पत्ति दिने परम्परा हो।

(ख) तपाईं दाइजो प्रथालाई किन सामाजिक समस्याका रूपमा लिनुहुन्छ? एक कारण दिनुहोस्।

→ दाइजो प्रथाले महिलाको आर्थिक र सामाजिक स्वतन्त्रता नष्ट गर्छ।

(ग) दाइजो प्रथा नियन्त्रण गर्ने विषयमा तपाईंले खेल्न सक्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण भूमिका उल्लेख गर्नुहोस्।

→ दाइजो होस् नहोस् भन्ने चेतना फैलाउन म विद्यार्थीबीच सामाजिक शिक्षा दिन सक्छु।

(घ) एक वाक्यमा बौद्धिक पलायनको अर्थ खुलाउनुहोस्।

→ योग्य, शिक्षित मानिसहरूले राम्रो अवसर खोज्दै विदेश जानुलाई बौद्धिक पलायन भनिन्छ।

(ङ) नेपालबाट बौद्धिक पलायन हुने कुनै दुई कारण लेख्नुहोस्।

→ रोजगारको कमी र उचित पारिश्रमिक नपाउनु।

(च) बौद्धिक पलायनप्रति तपाईँको दृष्टिकोणलाई एक वाक्यमा व्यक्त गर्नुहोस्।

→ बौद्धिक पलायनले हाम्रो देशको विकासमा बाधा पुर्याउँछ।

छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) दाइजो प्रथालाई तपाईं किन सामाजिक समस्याका रूपमा लिनुहुन्छ? कुनै तीन कारण दिनुहोस्।

→

दाइजोले महिलामाथि मानसिक तनाव बढाउँछ।

आर्थिक भार परिवारमा पर्छ।

यो असमानता र विभेद बढाउँछ।

(ख) 'दाइजो प्रथालाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ' भन्ने विषयमा आवश्यक सल्लाह दिँदै आफ्नो प्रदेशका मुख्यमन्त्रीलाई लेखिने पत्रको नमुना तयार गर्नुहोस्।

→ (यस प्रश्नको लंबाइ अनुसार अलग पत्र तयार गर्न सकिन्छ।)

(ग) 'दाइजो लिनु दिनु राम्रो कार्य होइन।' कारण दिएर पुष्टि पार्नुहोस्।

→ यसले महिलाको प्रतिष्ठा घटाउँछ र सामाजिक विभेद बढाउँछ।

(घ) दाइजो प्रथाका विरुद्ध नारासहितका तीनओटा प्लेकार्डका नमुना तयार पार्नुहोस्।

→

"दाइजो होइन, समभाव चाहिन्छ!"

"दाइजो प्रथा बन्द गरौं!"

"शक्ति समानता, दाइजो समाप्त!"

(ङ) बौद्धिक पलायनले नेपाली समाजमा परेका ३-३ ओटा सकारात्मक र नकारात्मक असरलाई तालिकामा सूचीकृत गर्नुहोस्।

→

सकारात्मक असर नकारात्मक असर

1. विदेशबाट आम्दानी आउँछ 1. योग्य जनशक्ति कमी हुन्छ

2. नयाँ ज्ञान विज्ञान आउँछ 2. देशभर रोजगार कमी हुन्छ

3. विदेशी सञ्जाल विस्तार हुन्छ 3. सामाजिक विकृति बढ्छ

(च) बौद्धिक पलायन रोकथाम गर्ने कुनै तीन सुझाव पेस गर्नुहोस्।

→

रोजगारका अवसरहरू बढाउने।

पारिश्रमिक र सुविधा सुधार्ने।

युवाको क्षमता वृद्धि गराउने।

३. लागुपदार्थ दुव्यर्सन

अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) एक वाक्यमा लागुपदार्थको परिभाषा लेख्नुहोस्।

→ लागुपदार्थ भनेको शरीर र मनमा नकारात्मक असर गर्ने नशा तत्व हो।

(ख) लागुपदार्थको सेवनबाट बच्न तपाईंले कस्तो अभ्यास गर्दै आउनुभएको छ? तलको जस्तै ढाँचामा आफूले अपनाएका कुनै दुई तरिका उल्लेख गर्नुहोस्।

लागुपदार्थबाट बच्ने उपायः

(१) असल साथीको संगत राख्ने

(२) व्यायाम र खेलमा सक्रिय रहने

(ग) लागुपदार्थबाट बच्न तपाईंले आफ्ना साथीलाई दिने कुनै एक सुझाव पेस गर्नुहोस्।

→ सधैं सकारात्मक सोच राखेर खराब संगतबाट टाढा रहनु।

(घ) लागुपदार्थको सेवनबाट व्यक्तिमा पर्ने कुनै दुई असर उल्लेख गर्नुहोस्।

→ स्वास्थ्य बिग्रने र सामाजिक सम्बन्ध कमजोर हुने।

(ङ) लागुपदार्थका विरुद्ध जनचेतनामूलक नारासहितको एक प्लेकार्ड तयार पार्नुहोस्।

→ "नशा मुक्त जीवन, खुसी जीवन!"

छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) लागुपदार्थको दुव्यर्सनप्रति सचेत गराउँदै कक्षा ११ मा अध्ययनरत आफ्ना दाइलाई लेखिने एक विद्युतीय पत्र (ई-मेल) को छोटो नमुना तयार गर्नुहोस्।

→ (विद्युतीय पत्रको नमुना फरक गरी तयार पर्न सक्छ।)

(ख) लागुपदार्थको कुलतबाट बच्न तपाईं केकस्ता कुरामा विशेष ध्यान दिनुहुन्छ? कुनै ३ ओटा उपाय लेख्नुहोस्।

→

राम्रो संगत छान्ने।

समयानुकूल काम गर्ने।

आफैँलाई व्यस्त राख्ने।

(ग) लागुपदार्थको दुव्यर्सन विरुद्ध जनचेतनामूलक पोस्टरको नमुना तयार गर्नुहोस्।

→ "नशा नजेल जीवन चम्काओ, परिवारलाई खुशी बनाओ!"

४. भ्रष्टाचार

अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) एक वाक्यमा भ्रष्टाचारको परिभाषा लेख्नुहोस्।

→ भ्रष्टाचार भनेको लगानी वा पदको दुरुपयोग गरेर फाइदा लिने क्रिया हो।

(ख) भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्ने कार्यमा तपाईंले खेल्न सक्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण भूमिका उल्लेख गर्नुहोस्।

→ सचेत नागरिक भएर गलत कार्यको विरोध गर्न सकिन्छ।

(ग) तपाईंले आफ्नो समुदायमा देख्नुभएका भ्रष्टाचारका कुनै दुई असरलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→ सरकारी सेवामा ढिलाइ र जनताको असन्तुष्टि बढ्नु।

छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) 'भ्रष्टाचारलाई समाज विकासको बाधक तत्त्व मानिन्छ।' यो भनाइलाई उपयुक्त कारणसहित पुष्टि गर्नुहोस्।

→ भ्रष्टाचारले विकासलाई ढिलाइ पार्छ र जनतामा विभेद ल्याउँछ।

(ख) नेपालमा भ्रष्टाचार वृद्धि हुनुका कुनै तीन कारण र यस्ता समस्यालाई दीर्घकालीन रूपमा निराकरण गर्ने उपाय उल्लेख गर्नुहोस्।

→

कारण-

कमजोर कानुन अमल,

पारदर्शिता र जिम्मेवारी कम,

जनचेतना नसकेको।

उपाय-

कडाइका साथ कानुन लागु गर्ने,

नागरिक सचेतना बढाउने,

भ्रष्टाचार विरुद्ध कडा निगरानी गर्ने।

(ग) भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्ने कार्यमा विद्यार्थीले खेल्न सक्ने कुनै तीन भूमिकालाई बुँदागत रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→

सचेत नागरिक बन्ने।

भ्रष्टाचार विरुद्ध आन्दोलनमा सहभागी हुने।

आफ्नो कार्यक्षेत्रमा राम्रो अभ्यास गर्ने।

५. सामाजिक समस्या र विकृति हटाउने उपाय

अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) एक वाक्यमा सामाजिक समस्याको परिचय दिनुहोस्।

→ सामाजिक समस्या भनेको कुनै समूह वा समुदायलाई असर पार्ने कठिनाइ हो।

(ख) सामाजिक विकृतिको अर्थलाई एक वाक्यमा लेखी २ उदाहरण पनि दिनुहोस्।

→ सामाजिक विकृति भनेको नकारात्मक बानी वा व्यवहार हो; जस्तै: लागुपदार्थ सेवन, चोरी।

(ग) सामाजिक समस्या तथा विकृति निराकरण गर्ने कार्यमा आफ्नो भूमिकालाई एक वाक्यमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→ म सचेत भएर राम्रो संस्कार र अनुशासन अपनाउँछु।

छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) उदाहरणसहित सामाजिक समस्या र विकृतिको परिचय दिनुहोस्।

→ सामाजिक समस्या भनेको जस्तै दाइजो प्रथा हो भने सामाजिक विकृति लागुपदार्थ सेवन हो।

(ख) सामाजिक समस्या र विकृतिले हाम्रो समाजमा कस्तो असर पारेको देखिन्छ? उदाहरणसहित जानकारी दिनुहोस्।

→ यीले समाजमा असमानता, हिंसा र अपराध बढाउँछन्; जस्तै घरेलु हिंसाले परिवारमा समस्या ल्याउँछ।

(ग) सामाजिक समस्या र विकृति हटाउने उपायलाई बुँदागत रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→

सचेतना फैलाउने।

शिक्षा विस्तार गर्ने।

कानुन कडाइ गर्ने।

(घ) सामाजिक समस्या समाधानमा विद्यार्थीले खेल्न सक्ने भूमिकालाई बुँदागत रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

→

दोषपूर्ण बानीको विरोध गर्ने।

साथीहरूलाई राम्रो सल्लाह दिने।

विद्यालय र समाजमा समेत जागरुकता फैलाउने।

(ङ) तपाईं कस्ता साथीको सङ्गत गर्नुहुन्छ, किन? कारण दिएर लेख्नुहोस्।

→ म इमान्दार, मितव्ययी र सकारात्मक सोच भएका साथीको सङ्गत गर्छु किनकि ति साथीले राम्रो असर गर्छन्।

(च) व्यवहारिक शिक्षा भनेको के हो? व्यवहारिक शिक्षाले सामाजिक समस्याको निराकरणमा कस्तो भूमिका खेल्छ, तीन बुँदामा जानकारी दिनुहोस्।

→

व्यवहारिक शिक्षा भनेको जीवनसँग जोडिएको सिकाइ हो।

यसले अनुशासन सिकाउँछ।

अनावश्यक बानीहरू हटाउन सहयोग पुर्याउँछ।

सही निर्णय लिन प्रेरित गर्छ।

(छ) मितव्ययिता (Frugality) भनेको के हो? उदाहरणसहित जानकारी दिनुहोस्।

→ मितव्ययिता भनेको आवश्यकतामा मात्र खर्च गर्ने बानी हो; जस्तै, अनावश्यक खानेकुरा नकिन्ने।

(ज) आत्मअनुशासन (Self-discipline) ले कसरी सामाजिक समस्या र विकृति निराकरणमा सहयोग पुर्याउन सक्छ? कारण दिएर लेख्नुहोस्।

→ आत्मअनुशासनले अनावश्यक बानीबाट बचाउन मद्दत पुर्याउँछ र जिम्मेवार नागरिक बनाउँछ।

६. सामाजिक समस्या समाधानमा अन्तर्राष्ट्रिय संघ- संस्था

अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) नेपालको कुन सामाजिक विकृति निराकरणका लागि ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलले सहयोग पुर्याउँदै आएको छ?

→ भ्रष्टाचारको विरुद्धमा।

(ख) नेपालको सामाजिक समस्या समाधानमा सेभ द चिल्ड्रेनको कुनै एक भूमिका उल्लेख गर्नुहोस्।

→ बालबालिकाको शिक्षा र स्वास्थ्यमा सहयोग गर्ने।

(ग) अन्तर्राष्ट्रिय श्रम सङ्गठन (ILO) ले नेपालको कुन सामाजिक समस्या निराकरणका लागि सहयोगी भूमिका खेल्दै आएको छ?

→ बालश्रम र मजदुर अधिकारको संरक्षणमा।

(घ) अन्तर्राष्ट्रिय संस्था 'एम्नेस्टी इन्टरनेसनल' को कुनै एक मुख्य कार्य उल्लेख गर्नुहोस्।

→ मानव अधिकारको संरक्षण।

(ङ) प्रस्तुत लोगो भएको संस्थाको नाम र कुनै एक मुख्य उद्देश्य लेख्नुहोस्।

→ (लोगो नदेखिए पनि - मानौं Amnesty International) — मानव अधिकारको संवर्द्धन।

छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) नेपालको सामाजिक समस्या निराकरणमा रेडक्रसको योगदानलाई बुँदागत रूपमा उल्लेख गर्नुहोस्।

→

विपद् राहत दिने।

स्वास्थ्य सेवा पुर्याउने।

जनचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने।

(ख) भ्रष्टाचार निवारणमा ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलको भूमिकालाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुस्।

→

भ्रष्टाचार अनुसन्धान गर्ने।

जनचेतना फैलाउने।

नीति सुधारमा मार्गदर्शन दिने।

(ग) एम्नेस्टी इन्टरनेसनलको छोटो परिचय दिएर यसका कुनै तीनओटा कार्य उल्लेख गर्नुहोस्।

→

मानव अधिकार संरक्षण गर्ने संस्था।

कैदी राज्यको स्वतन्त्रता माग्ने।

हिंसाका विरुद्ध अभियान गर्ने।

(घ) अन्तर्राष्ट्रिय श्रम सङ्गठनको छोटो परिचय दिएर यसका कुनै तीनओटा कार्य उल्लेख गर्नुहोस्।

→

श्रमिक अधिकार संरक्षण गर्ने संस्था।

बालश्रम विरुद्ध काम गर्ने।

उचित पारिश्रमिक र सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने।

(ङ) सेभ द चिल्ड्रेनको छोटो परिचय दिएर यसका कुनै तीनओटा कार्य उल्लेख गर्नुहोस्।

→

बालबालिका रक्षागर्ने संस्था।

शिक्षा प्रवर्धन गर्ने।

स्वास्थ्य तथा पोषण सुधार गर्ने।

७. द्वन्द्व व्यवस्थापन

अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) एक वाक्यमा द्वन्द्वको परिभाषा लेख्नुहोस्।

→ द्वन्द्व भनेको मतभेद वा विवाद हो।

(ख) द्वन्द्व व्यवस्थापन भनेको के हो?

→ द्वन्द्वलाई मिलाएर समाधान गर्ने प्रक्रिया हो।

(ग) आफ्ना साथीसँग द्वन्द्व हुन नदिन तपाईं कस्तो भूमिका निर्वाह गर्नुहुन्छ? एक वाक्यमा जानकारी दिनुहोस्।

→ म शान्ति कायम राख्न कूटनीतिक व्यवहार गर्छु।

(घ) आफ्नो कक्षाका दुई साथीबिचको द्वन्द्व व्यवस्थापनका लागि तपाईंले खेल्न सक्ने कुनै एक भूमिका उल्लेख गर्नुहोस्।

→ म मध्यस्थकर्ताको भूमिका निर्वाह गरेर दुवै पक्षसँग संवाद गर्न सक्छु।

(ङ) द्वन्द्व व्यवस्थापनमा मध्यस्थकर्ताको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ? एक वाक्यमा जानकारी दिनुहोस्।

→ मध्यस्थकर्ताले निष्पक्ष भएर दुवै पक्षलाई बुझेर समाधान निकाल्नुपर्छ।

छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तरहरू

(क) द्वन्द्व भनेको के हो? द्वन्द्व उत्पन्न हुने कुनै तीन कारणका बारेमा छोटो जानकारी दिनुहोस्।

→ द्वन्द्व मतभेद वा झगडा हो; कारणः सोच फरक, स्वार्थ, असमझदारी।

(ख) आफ्ना साथी समूहमा द्वन्द्व गर्ने व्यक्तिलाई कस्तो असर पर्ला? बुँदागत रूपमा विचार व्यक्त गर्नुहोस्।

→

सामाजिक रूपमा अलग्गिन्छ।

विश्वास गुमाउँछ।

साथीबाट टाढिन्छ।

(ग) द्वन्द्व व्यवस्थापनमा मध्यस्तकर्ताको भूमिका उल्लेख गर्नुहोस्।

→ बातचीत गराएर समस्या मिलाउन मद्दत गर्ने।

(घ) आफ्नो कक्षाका दुई साथीबिचको द्वन्द्व व्यवस्थापनमा मध्यस्तकर्ता भई तपाईंले खेल्न सक्ने कुनै तीन भूमिकाको बारेमा जानकारी दिनुहोस्।

→

दुवैलाई कुरा सुनाउने।

समाधानका विकल्प दिनु।

शान्तिपूर्ण सहमति गराउने।

(ङ) द्वन्द्व व्यवस्थापनमा सञ्चार माध्यमको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ? ३ बुँदामा जानकारी दिनुहोस्।

→

निष्पक्ष समाचार प्रकाशन।

विवाद नबढाउने।

समाधानमूलक विचार प्रसारित गर्ने।

(च) 'द्वन्द्व व्यवस्थापनमा दोहोरो सञ्चारको भूमिका' शीर्षकमा दुई व्यक्तिबिच हुने छोटो संवादको नमुना तयार पार्नुहोस्।

→

A: हामीलाई यतिका झगडा किन?

B: मलाई तिम्रो कुरा बुझ्न केही असजिलो भयो।

A: अब स्पष्ट भएर कुरा गरौँ, सहमति खोजौँ।