कक्षा ८ एकाइ ३ नागरिक चेतना सामाजिक अध्यन तथा मानव मुल्य शिक्षा
१.संविधानको परिचय
अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) संविधान भनेको के हो ? एक वाक्यमा कानुनी विचार व्यक्त गर्नुहोस् ।
संविधान भनेकोकुनै पनि राष्ट्रको मौलिक कानुन, सर्वोच्च विधि र सरकारको संरचना, कार्य, अधिकारक्षेत्र तथा नागरिकको अधिकार र कर्तव्यको लेखजोख गरिएको मूल दस्तावेज हो।
(ख) संविधानको आवश्यकता किन पर्दछ ? एक वाक्यमा विचार व्यक्त गर्नुहोस् ।
देशलाई सुशासन,कानूनी शासन, स्थिरता, नागरिकको अधिकारको सुरक्षा र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न संविधानको आवश्यकता पर्दछ।
(ग) वर्तमान 'नेपालको संविधान' निर्माण गर्ने निकाय र घोषणा गर्ने व्यक्तिको नाम लेख्नुहोस् ।
(i)निर्माण गर्ने निकाय : द्वितीय संविधान सभा
(ii)घोषणा गर्ने व्यक्ति : राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारी
(घ) नेपालमा संविधान दिवस प्रत्येक वर्ष कुन महिनाको कति गते मनाइन्छ ?
आश्विन महिनाको ३ गते (मिति २०७२ आश्विन ३)
(ङ) वर्तमान 'नेपालको संविधान' कहिले जारी भएको हो ? पूरा मिति उल्लेख गर्नुहोस् ।
सन् २०१५ सेप्टेम्बर २० गते (२०७२ आश्विन ३)
(च) वर्तमान 'नेपालको संविधानमा कति भाग, कति धारा र कतिओटा अनुसूची रहेका छन् ?
भाग: ३५ वटा, धारा: ३०८ वटा, अनुसूची: ९ वटा
(छ) वर्तमान 'नेपालको संविधान' का कुनै दुई विशेषता उल्लेख गर्नुहोस् ।
१.संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र: नेपाललाई संघीय ढाँचामा संगठित गरेको, जसअन्र्तगत केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय तहको स्पष्ट विभाजन गरिएको छ।
२.समावेशीताको सिद्धान्त: संविधानले महिला, दलित, अल्पसंख्यक, अपांगता भएका व्यक्ति लगायत सबै वर्गको प्रतिनिधित्व र समावेशीतालाई प्राथमिकता दिएको छ।
---
२. छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) संविधानको परिचय दिएर यसको आवश्यकता तथा महत्त्वमाथि छोटो चर्चा गर्नुहोस् ।
संविधान भनेकोराष्ट्रको सर्वोच्च कानुन हो जसले सरकारको संरचना, कार्यप्रणाली, राज्यका अंगहरूबीचको सम्बन्ध, नागरिकका मौलिक अधिकार र कर्तव्यको व्यवस्था गर्दछ। यो देश चलाउने आधारभूत ढाँचा हो।
यसको आवश्यकता र महत्त्व निम्न कारणले पर्दछ:
· सुशासन र कानूनको शासन: संविधानले देशमा कानूनको शासन कायम गरी मनमानी र निरंकुशतालाई रोक्दछ।
· शक्तिको सन्तुलन: यसले कार्यपालिका, व्यवस्थापिका र न्यायपालिकाबीच शक्तिको बिभाजन र सन्तुलन कायम गर्दछ।
· नागरिकको अधिकारको संरक्षण: संविधानले नागरिकका मौलिक अधिकारहरू लेखिएको हुन्छ र राज्यले ती अधिकारको हनन नगरोस् भन्ने सुनिश्चित गर्दछ।
· राष्ट्रिय एकताको प्रतीक: विविधता भएको देशमा संविधानले सबै नागरिकलाई एउटै कानूनमा बाँधेर राष्ट्रिय एकता र सद्भावना कायम गर्न मद्दत गर्दछ।
· स्थिरता र पूर्वानुमान: संविधानले देशको शासन प्रणाली र नीतिहरूमा स्थिरता ल्याउँदछ, जसले दीर्घकालीन योजना निर्माण र विकासलाई सहज बनाउँदछ।
(ख) वर्तमान 'नेपालको संविधान' कसरी निर्माण भएको हो ? सङ्क्षिप्त रूपले जानकारी दिनुहोस्।
वर्तमान नेपालकोसंविधान जनआन्दोलन, शान्तिपूर्ण संघर्ष र सहमतिको परिणामस्वरूप निर्माण भएको हो। प्रमुख चरणहरू यसप्रकार रहे:
· द्वन्द्व र जनआन्दोलन: नेपालको माओवादी द्वन्द्व र २०६२/६३ को जनआन्दोलनले लोकतन्त्र र समावेशी संविधान निर्माणको माग गरेको थियो।
· सहमतिको आधार: २०६३ सालमा विभिन्न राजनीतिक दलहरूबीच भएको ऐतिहासिक सहमतिले संविधान सभाको निर्वाचन गरी नयाँ संविधान निर्माण गर्ने मार्ग प्रशस्त गर्यो।
· प्रथम संविधान सभा (२०६४): पहिलो संविधान सभाले संविधान बनाउन असफल भएपछि दोस्रो संविधान सभाको निर्वाचन भयो।
· द्वितीय संविधान सभा (२०७०): दोस्रो संविधान सभाले नै विभिन्न पक्षहरूसँग छलफल गरी मस्यौदा तयार पार्यो।
· भूकम्प र सहमति: २०७२ सालमा आएको भीषण भूकम्पले पनि संविधान निर्माण प्रक्रियालाई गति दियो र राजनीतिक दलहरूबीच आवश्यक सहमति बन्यो।
· घोषणा: अन्ततः, २०७२ आश्विन ३ गते (२०१५ सेप्टेम्बर २०) का दिन राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले नयाँ संविधान जारी गरिन्।
(ग) वर्तमान 'नेपालको संविधान' का प्रमुख विशेषतालाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस् ।
वर्तमान नेपालकोसंविधानका प्रमुख विशेषताहरू यी हुन्:
· संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र: नेपाललाई ७ प्रदेशमा विभाजन गरिएको छ।
· धर्मनिरपेक्षता: राज्यले सबै धर्ममा समान व्यवहार गर्ने।
· बहुपक्षीय लोकतान्त्रिक प्रणाली:
· मौलिक हक र कर्तव्य: नागरिकका ३१ वटा मौलिक हक र कर्तव्यको व्यवस्था।
· मानवअधिकारको संरक्षण: मानवअधिकार आयोगको संवैधानिक मान्यता।
· समावेशीताको सिद्धान्त: सबै क्षेत्र, जात, जाति, लिंग, वर्ग र समुदायको समान प्रतिनिधित्व।
· सामाजिक न्यायको प्रतिबद्धता:
· मिश्रित निर्वाचन प्रणाली: प्रत्यक्ष तथा समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली।
· शक्तिको बिभाजन: कार्यपालिका, व्यवस्थापिका र न्यायपालिकाबीच शक्तिको स्पष्ट बिभाजन।
· स्वतन्त्र तथा निष्पक्ष न्यायपालिका:
· सशस्त्र सेना, नेपाल प्रहरी र स्थानीय स्वशासनको व्यवस्था।
· राज्यका नीति तथा निर्देशनका सिद्धान्तहरूको समावेश।
· संवैधानिक अङ्गहरू: लोक सेवा आयोग, अख्तियार दुरूपयोग अनुसन्धान आयोग आदिको व्यवस्था।
---
क्रियाकलाप: समयरेखा निर्माण
नेपालको संविधानहरूको समयरेखा तल देखाइएको छ। यो समयरेखामा प्रत्येक लामो रेखा १० वर्षको फरक र प्रत्येक सानो रेखा १ वर्षको फरक देखाउँछ। मितिहरू नेपाली संवत्मा उल्लेख गरिएका छन्।
```plaintext
नेपालको संविधानहरूको समयरेखा
२००० (१९४३) २०१० (१९५३) २०२० (१९६३) २०३० (१९७३) २०४० (१९८३) २०५० (१९९३) २०६० (२००३) २०७० (२०१३)
┼───────────┼───────────┼───────────┼───────────┼───────────┼───────────┼───────────┼───────────▶
│ │ │ │ │ │ │ │
│ │ │ │ │ │ │ └───▶ २०७२: नेपालको संविधान
│ │ │ │ │ │ │
│ │ │ │ │ │ └───▶ २०६३: नेपालको अन्तरिम संविधान
│ │ │ │ │ │
│ │ │ │ │ └───▶ २०४७: नेपाल अधिराज्यको संविधान
│ │ │ │ │
│ │ │ │ └───▶ २०१९: नेपालको संविधान
│ │ │ │
│ │ │ └───▶ २०१५: नेपाल अधिराज्यको संविधान
│ │ │
│ │ └───▶ २००७: नेपालको अन्तरिम शासन विधान
│ │
│ └───▶ २००४: नेपाल सरकारको वैधानिक कानुन
│
└───▶ (सुरुवात बिन्दु)
```
स्पष्टीकरण:
· समयरेखाको बायाँपट्टि (२०००) सबैभन्दा पुरानो मिति हो र दायाँपट्टि (२०७०) सबैभन्दा नयाँ मिति हो।
· प्रत्येक संविधान जुन मितिमा जारी भएको थियो, त्यो मितिको माथि एउटा तीर चिन्ह राखिएको छ र संविधानको नाम लेखिएको छ।
· यसरी, २००४ देखि २०७२ सम्म नेपालमा भएका सबै संविधानहरू एकपछि अर्को गरेर देखाउन सकिन्छ।
=============================
२.नेपालको सङ्घीय संसद
अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) एक वाक्यमा सङ्घीय संसद्को परिचय दिनुहोस्।
नेपालकोसङ्घीय संसद भनेको दुई सदन (प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभा) मिलेर बनेको संघीय स्तरको सर्वोच्च व्यवस्थापिका अङ्ग हो।
(ख) नेपालका दुई सदनात्मक सङ्घीय संसद्को नाम लेख्नुहोस् ।
१.प्रतिनिधि सभा (निच्लो सदन)
२.राष्ट्रिय सभा (माथिल्लो सदन)
(ग) सङ्घीय प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभा सदस्य बन्नका लागि आवश्यक पर्ने न्यूनतम उमेर उल्लेख गर्नुहोस्।
· प्रतिनिधि सभाको सदस्य बन्न: कम्तीमा २५ वर्ष
· राष्ट्रिय सभाको सदस्य बन्न: कम्तीमा ३५ वर्ष
(घ) सङ्घीय व्यवस्थापिकाले गर्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण कार्य उल्लेख गर्नुहोस्।
देशकोसंचालनका लागि आवश्यक कानुन बनाउने कार्य।
(ङ) राष्ट्रका लागि कानुन निर्माण गर्ने जिम्मा कुन अङ्गमा निहित हुन्छ ?
सङ्घीय व्यवस्थापिका (संसद)मा निहित हुन्छ।
(च) विधेयक भनेको के हो ?
संसदमापेश गरिएको, जुन कानुन बन्ने प्रस्तावित कानुनिक दस्तावेज नै विधेयक हो।
(छ) सङ्घीय संसद्ले पारित गरेको विधेयक कति दिनभित्र राष्ट्रपतिद्वारा प्रमाणीकरण हुन्छ ?
१५ दिनभित्र।
(ज) सङ्घीय प्रतिनिधि सभाका वर्तमान सभामुख र राष्ट्रिय सभाका अध्यक्षको नाम उल्लेख गर्नुहोस् ।
· प्रतिनिधि सभाका सभामुख: देवराज घिमिरे
· राष्ट्रिय सभाका अध्यक्ष: गणेश प्रसाद तिमिल्सिना
---
छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) सङ्घीय प्रतिनिधि सभाको गठन प्रक्रिया उल्लेख गर्नुहोस् ।
· सदस्य सङ्ख्या: २७५ जना
· निर्वाचन प्रणाली:
· १६५ जना - प्रत्यक्ष निर्वाचन प्रणाली (एक निर्वाचन क्षेत्रबाट एक जना)।
· ११० जना - समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली (दलले प्राप्त गरेको मत प्रतिशत अनुसार)।
· कार्यकाल: ५ वर्ष
(ख) राष्ट्रिय सभाको गठन प्रक्रिया उल्लेख गर्नुहोस् ।
· सदस्य सङ्ख्या: ५९ जना
· निर्वाचन प्रणाली:
· ५६ जना - प्रतिनिधि सभाको सदस्य, प्रदेश सभाको सदस्य र प्रदेशको स्थानीय सरकारको प्रमुखहरू मिलेर निर्वाचन गर्छन्। (अपूर्ण स्थायी सदन भएकाले यसको एक तिहाइ सदस्य हर २ वर्षमा अवकाश प्राप्त गर्छन्।)
· ३ जना - राष्ट्रपतिद्वारा मनोनित।
· कार्यकाल: ६ वर्ष
(ग) सङ्घीय संसद्को सदस्य हुन आवश्यक पर्ने योग्यताका बारेमा जानकारी दिनुहोस्।
· नेपाली नागरिक हुनुपर्छ।
· कुनै पनि दलविहीन नभएको (नाङ्गो) हुनुपर्छ।
· मतदानका लागि योग्य हुनुपर्छ।
· सरकारी जग्गा वा सम्पत्ति बेच्न नसकिने अवस्था नरहेको हुनुपर्छ।
· न्यायालयद्वारा दोषी ठहरिएको कुनै अपराधको सजाया भोगिरहेको नहुनुपर्छ।
· कानुनबाट निश्चित गरिएको न्यूनतम उमेर पूरा गरेको हुनुपर्छ (प्रतिनिधि सभाको लागि २५ वर्ष, राष्ट्रिय सभाको लागि ३५ वर्ष)।
---
लामो उत्तर आउने प्रश्न:
(क) सङ्घीय संसद्को परिचय दिएर यसको भूमिका अर्थात् कार्यहरू उल्लेख गर्नुहोस्।
परिचय:नेपालको सङ्घीय संसद संविधानअनुसारको सर्वोच्च व्यवस्थापिका संस्था हो। यो दुई सदनात्मक छ, जसमा प्रतिनिधि सभा (निच्लो सदन) र राष्ट्रिय सभा (माथिल्लो सदन) रहेका छन्। यसको मुख्य काम देशको संचालनका लागि कानुन बनाउने हो।
संसदले गर्ने प्रमुख कार्य, कर्तव्य र अधिकारहरू:
१.कानुन निर्माण: देश चलाउन, नागरिकको हक र कर्तव्य तोकेर, सामाजिक व्यवस्था कायम राख्न आवश्यक पर्ने कानुनहरू बनाउने।
२.वार्षिक बजेट पारित गर्ने: सरकारले बनाएको वार्षिक आय-व्ययको अनुमान (बजेट) लाई संसद्ले छलफल गरी पारित गर्छ।
३.कर लगाउने स्वीकृति: सरकारले कुनै नयाँ कर लगाउन चाहेमा संसदको स्वीकृति आवश्यक हुन्छ।
४.सरकारलाई नियन्त्रण र मुल्याङ्कन: कार्यपालिका (मन्त्रीपरिषद्) लाई प्रश्न, अवधारणा, अनुपूरक प्रश्न आदिद्वारा नियन्त्रणमा राख्ने।
५.अविश्वास प्रस्ताव: प्रतिनिधि सभाले प्रधानमन्त्री वा कुनै मन्त्रीमाथि अविश्वास प्रस्ताव ल्याएर पदबाट हटाउन सक्छ।
६.संवैधानिक अङ्गहरूको नियुक्ति: राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति, लोक सेवा आयोग, अख्तियार दुरूपयोग अनुसन्धान आयोग आदिको नियुक्तिका लागि संसदको सिफारिस वा स्वीकृति आवश्यक हुन्छ।
७.राज्यको नीति निर्धारण: देशको दीर्घकालीन नीति, योजना आदिको छलफल गरी निर्देशन दिने।
८.संविधान संशोधन: आवश्यकता अनुसार संविधानमा संशोधन गर्ने।
(ख) सङ्घीय संसद् (सङ्घीय व्यवस्थापिका) ले कानुन निर्माण गर्ने प्रक्रियाका बारेमा जानकारी दिनुहोस् ।
कानुन निर्माण प्रक्रियानिम्न चरणहरूबाट हुर्कछ:
१. विधेयकको प्रस्तुति: विधेयक (कानुनको मस्यौदा) सामान्यतः मन्त्री वा संसद सदस्यले कुनै एक सदनमा पेश गर्छन्। (अर्थसम्बन्धी विधेयक प्रतिनिधि सभामा मात्र पेश गर्न सकिन्छ)।
२.प्रथम पाठ: विधेयकको शीर्षक र सामान्य सिद्धान्तमाथि छलफल गरिन्छ।
३.समितिले अध्ययन: सम्बन्धित समितिले विधेयकको विस्तृत अध्ययन गरी संशोधन सहित रिपोर्ट पेश गर्छ।
४.दोस्रो पाठ: विधेयकका धारावार विचार र छलफल हुन्छ।
५.तेस्रो पाठ: विधेयकमाथि अन्तिम छलफल पछि मतदान हुन्छ। बहुमतले पारित भएमा त्यो सदनबाट पारित भनिन्छ।
६.अर्को सदनमा पठाउने: पहिलो सदनबाट पारित विधेयक अर्को सदनमा पठाइन्छ। त्यहाँ पनि उस्तै प्रक्रिया दोहोर्याइन्छ।
७.दुवै सदनबाट पारित: विधेयक दुवै सदनबाट पारित भएपछि, प्रमाणीकरणका लागि राष्ट्रपतिको पासमा पठाइन्छ।
८.राष्ट्रपतिद्वारा प्रमाणीकरण: राष्ट्रपतिले १५ दिनभित्र विधेयकलाई प्रमाणित गर्छन्। उनले अस्वीकार गरेमा पनि संसदले पुनः पारित गरेमा तत्काल प्रमाणित गर्नुपर्छ।
९.कानुनमा परिणत: राष्ट्रपतिको प्रमाणीकरणपछि त्यो विधेयक कानुन बन्छ र गजेटमा प्रकाशित हुन्छ।
(ग) प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभाबिचको समानता र भिन्नतालाई तालिकामा प्रस्तुत गर्नुहोस्।
आधार प्रतिनिधि सभा राष्ट्रिय सभा
भिन्नता
सदस्य सङ्ख्या २७५ जना ५९ जना
निर्वाचन प्रणाली प्रत्यक्ष (१६५) + समानुपातिक (११०) अप्रत्यक्ष (५६) + मनोनित (३)
कार्यकाल ५ वर्ष ६ वर्ष (एक तिहाइ २ वर्षमा अवकाश)
उमेर २५ वर्ष ३५ वर्ष
विशेष अधिकार अर्थसम्बन्धी विधेयक, अविश्वास प्रस्ताव, प्रधानमन्त्रीको निर्वाचन यसले पारित गरेको विधेयक प्रतिनिधि सभाले अस्वीकार गर्न सक्दैन।
समानता
सदस्य योग्यता नेपाली नागरिक, मतदाता, दलविहीन नभएको नेपाली नागरिक, मतदाता, दलविहीन नभएको
कानुन निर्माण दुवै सदनले कानुन निर्माण प्रक्रियामा सहभागी हुन्छन्। दुवै सदनले कानुन निर्माण प्रक्रियामा सहभागी हुन्छन्।
स्वतन्त्रता दुवै सदन आफ्नो कार्यविधि आफैं तोक्न सक्छन्। दुवै सदन आफ्नो कार्यविधि आफैं तोक्न सक्छन्।
=============================
३. नेपालकोसङ्घीय सरकार
अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
(क) एक वाक्यमा सङ्घीय सरकारको परिचय दिनुहोस् ।
नेपालकोसङ्घीय सरकार भनेको राष्ट्रपतिको संवैधानिक प्रमुख र प्रधानमन्त्रीको कार्यकारी प्रमुख भएको, संसदप्रति उत्तरदायी हुने कार्यपालिका अङ्ग हो।
(ख) राज्यको कुन अङ्गद्वारा सङ्घीय सरकारको गठन गरिन्छ?
संसद (व्यवस्थापिका)द्वारा।
(ग) सङ्घीय सरकारले गर्ने कुनै दुई महत्त्वपूर्ण कार्य लेख्नुहोस् ।
१.देशभर कानुनको शासन कायम गरी शान्ति र सुरक्षा स्थापना गर्ने।
२.संसदद्वारा पारित बजेट अनुसार देशको विकास तथा प्रशासनको कार्य सम्पादन गर्ने।
(घ) राज्यको कुन अङ्गद्वारा कानुन कार्यान्वयन गरिन्छ ?
कार्यपालिका (सरकार)द्वारा।
(ङ) कसको नेतृत्वमा सङ्घीय सरकारको गठन गरिन्छ ?
प्रधानमन्त्रीको नेतृत्वमा।
(च) नेपालको कार्यकारिणी अधिकार कसमा निहित छ ?
नेपालकोकार्यकारिणी अधिकार मन्त्रीपरिषद् मा निहित छ।
(छ) नेपालको संविधानमा कति तहका सरकार रहने व्यवस्था छ ? ती कुन कुन हुन् ?
तीन तहका सरकाररहने व्यवस्था छ।
१.सङ्घीय सरकार (केन्द्र सरकार)
२.प्रदेश सरकार
३.स्थानीय सरकार
(ज) तपाईंले आफ्नो सरकारलाई पुऱ्याउन सक्ने कुनै एक सहयोगी भूमिका उल्लेख गर्नुहोस् ।
सरकारीनीति र कार्यक्रमहरूबारे आफूभन्दा साना र बुढापाकाहरूलाई जानकारी दिएर जनचेतना फैलाउने काम गर्न सकिन्छ।
---
छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
(क) सङ्घीय सरकारको गठन प्रक्रिया उल्लेख गर्नुहोस् ।
· निर्वाचन: पहिले २७५ सदस्यीय प्रतिनिधि सभाको निर्वाचन हुन्छ।
· बहुमत प्राप्त दल/गठबन्धन: प्रतिनिधि सभामा सबैभन्दा बढी सिट जितेको राजनीतिक दल वा दलहरूको गठबन्धनले सरकार बनाउने अवसर पाउँछ।
· प्रधानमन्त्रीको नियुक्ति: राष्ट्रपतिले उक्त दल/गठबन्धनले सिफारिस गरेको व्यक्तिलाई प्रधानमन्त्रीको रूपमा नियुक्त गर्छन्।
· मन्त्रीपरिषद्को गठन: प्रधानमन्त्रीले आफूसँग मन्जुर हुने व्यक्तिहरूको सूची राष्ट्रपतिको पासमा पठाउँछन् र राष्ट्रपतिले ती व्यक्तिहरूलाई मन्त्रीको रूपमा नियुक्त गर्छन्।
· संसदमा विश्वासको मत: गठन भएको सरकारले ३० दनभित्र प्रतिनिधि सभाबाट विश्वासको मत प्राप्त गर्नुपर्छ।
(ख) 'तीनै तहमा गठन भएका सरकारका कार्यहरू जनमुखी हुनुपर्छ।' कारण दिएर आफ्नो विचार व्यक्त गर्नुहोस् ।
तीनैतहका सरकारका कार्य जनमुखी हुनुपर्छ, किनभने:
· शासनको अन्तिम लक्ष्य जनता नै हुन्: सरकारको सबै कार्य जनताको सेवा, उनीहरूको समस्याको समाधान र कल्याणको लागि हुनुपर्छ।
· जनताबाटै शक्ति: संविधानले भन्छ, "सार्वभौमसत्ता र राज्यको शक्तिको स्रोत नेपाली जनता हुन्।" त्यसैले जनताको आवश्यकता र अपेक्षा अनुसार काम नभएमा सरकारको अस्तित्व नै अर्थहीन हुन्छ।
· समान विकास र समावेशीताको लागि: जनमुखी कार्यले गरीब, वंचित र अल्पसंख्यक समुदायलाई पनि मुख्यधारामा ल्याउन मद्दत गर्छ र सामाजिक न्याय कायम हुन्छ।
· सुशासनको आधार: जनताको सहभागिता, पारदर्शिता र उत्तरदायित्वमा आधारित सरकारले मात्र देशमा सुशासन ल्याउन सक्छ।
(ग) नेपालमा किन छोटो-छोटो समयमा सरकार परिवर्तन भएको होला ? विचार व्यक्त गर्नुहोस्।
नेपालमाछोटो समयमा सरकार परिवर्तन हुने प्रमुख कारणहरू यस्ता छन्:
· बहुदलीय प्रणाली र गठबन्धनको अस्थिरता: कुनै पनि एक दलले आफैंले बहुमत प्राप्त गर्न नसकेपछि, धेरै दल मिलेर गठबन्धन सरकार बनाउँछन्। यी गठबन्धनहरू आवश्यकतामा आधारित भएकाले सहमति टुटेमा सरकार पनि झर्छ।
· दलगत हित र अन्तरकलह: विभिन्न दलहरूबीच वा एउटै दलभित्र नै विचार, नीति र पदको लागि प्रतिस्पर्धा र कलहले सरकारलाई अस्थिर बनाउँछ।
· अविश्वास प्रस्ताव: संसद्मा बहुमत सिद्ध नगरेको सरकारलाई विपक्षी दलले अविश्वास प्रस्ताव ल्याएर झार्न सक्छन्।
· संवैधानिक प्रावधान: प्रधानमन्त्रीले आफूसँग रहेको दल छोडेमा वा संसद् विघटनको सिफारिस गरेमा पनि सरकार परिवर्तन हुन सक्छ।
---
लामो उत्तर आउने प्रश्न :
(क) सङ्घीय सरकारको परिचय दिएर यसले गर्ने प्रमुख कार्य (काम, कर्तव्य र अधिकार) को सूची तयार पार्नुहोस् ।
परिचय:नेपालको सङ्घीय सरकार भनेको संविधानले तोकेअनुसार राष्ट्रपति र मन्त्रीपरिषद् (प्रधानमन्त्री र अन्य मन्त्रीहरू) मिलेर बनेको कार्यपालिका अङ्ग हो। यसको मुख्य जिम्मेवारी देशको दैनिक प्रशासन चलाउने, कानुन लागू गर्ने र राष्ट्रिय नीतिहरू कार्यान्वयन गर्ने हो।
सङ्घीय सरकारले गर्ने प्रमुख कार्यहरू:
१. प्रशासनिक कार्य: देशको दैनिक प्रशासन चलाउने, नीति निर्माण गर्ने र कार्यान्वयन गर्ने।
२.कानुन कार्यान्वयन: संसद्द्वारा बनाइएका कानुनहरूलाई लागू गर्ने र त्यसको पालना गर्न लगाउने।
३.राष्ट्रिय सुरक्षा: देशको सुरक्षा, सीमा र सम्प्रभुताको रक्षा गर्न सेना, प्रहरीलाई निर्देशन दिने।
४.अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध: विदेशी राष्ट्रहरूसँग कूटनीतिक सम्बन्ध कायम गर्ने र अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनहरूमा सहभागी हुने।
५.आर्थिक प्रबन्धन: देशको आर्थिक नीति बनाउने, बजेट तर्जुमा गरेर संसदमा पेश गर्ने, कर लगाउने र राजस्व सङ्कलन गर्ने।
६.विकासका लागि योजना बनाउने: देशको दीर्घकालीन र अल्पकालीन विकास योजना बनाएर कार्यान्वयन गर्ने।
७.नियुक्ति: संवैधानिक अङ्गहरू, राजदूत, सैनिक प्रमुख लगायतका उच्च पदाधिकारीहरूको नियुक्ति गर्ने (राष्ट्रपतिद्वारा)।
८.आपतकालीन व्यवस्था: प्राकृतिक विपद्, युद्ध जस्ता आपतकालीन अवस्थामा देशलाई नियन्त्रणमा राख्ने।
९.न्यायिक कार्य: कुनै व्यक्तिलाई क्षमादान दिने वा सजाय कम गर्ने सिफारिश गर्ने।
(ख) यदि तपाईं यो देशको प्रधानमन्त्री हुनुभयो भने के गर्नुहुन्छ ? आफ्नो विचारलाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्।
यदिम यो देशको प्रधानमन्त्री भएँ भने निम्नलिखित कामहरू प्राथमिकताका साथ गर्छु:
१. शिक्षा र स्वास्थ्यमा ठूलो पूँजी लगानी:
* सबैसार्वजनिक विद्यालयहरूलाई उत्कृष्ट बनाउने, निःशुल्क पाठ्यपुस्तक, युनिफर्म र खाना व्यवस्था गर्ने।
* प्रत्येक गाउँपालिकामाकम्तीमा एउटा आधुनिक स्वास्थ्य चौकी र जिल्लामा उत्कृष्ट अस्पताल निर्माण गर्ने।
२. युवाहरूको लागि रोजगारी:
* "स्किल डेभलपमेन्ट मिशन"चलाएर युवाहरूलाई विदेशिनु अघि नै दक्ष बनाउने।
* सानातथा मझौला उद्योग (एसएमइ) लाई ऋण, प्रविधि र बजारमा सहजता प्रदान गर्ने।
३. कृषिलाई आधुनिक र लाभकारी बनाउने:
* किसानहरूलाई सस्तोदरमा विद्युत, सिंचाई र उन्नत बीउ उपलब्ध गराउने।
* "एक किसान,एक आयोटा" अन्तर्गत प्रत्येक कृषक परिवारलाई वार्षिक आर्थिक सहयोग दिने।
४. भ्रष्टाचार विरुद्ध कडा कारबाही:
* भ्रष्टाचारमासंलग्न हुने कुनै पनि अधिकारी वा राजनीतिज्ञलाई कानुन अगाडि ल्याउने, विशेष अदालत गठन गर्ने।
५. ऊर्जा र पर्यटनको विकास:
* नेपाललाई"हाइड्रो-पावर हब" बनाउने लक्ष्य राखेर विद्युत् उत्पादन बढाउने र पडोसी देशलाई बेच्ने।
* "विजिट नेपाल"अभियान चलाएर पर्यटक संख्या दोब्बर गर्ने।
६. सबैभन्दा पिछडिएका वर्गको उत्थान:
* दलित,आदिवासी, जनजाति, महिला र अपांगत भएका व्यक्तिहरूको शिक्षा, स्वास्थ्य र आर्थिक अवस्था सुधारका लागि विशेष योजना ल्याउने।
७. डिजिटल नेपाल निर्माण:
* देशभरिस्टु र सुलभ इन्टरनेट सेवा विस्तार गर्ने।
* सबैसरकारी सेवाहरू अनलाइन उपलब्ध गराउने।
==============================
४. न्यायपालिका
१. अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) एक वाक्यमा न्यायपालिकाको परिचय दिनुहोस् ।
न्यायपालिकाभनेको राज्यको त्यो स्वतन्त्र अङ्ग हो जसले कानुनको व्याख्या, विवादको निपटारा र न्यायको व्यवस्था गर्छ।
(ख) न्यायपालिकाले सम्पादन गर्ने कुनै एउटा महत्त्वपूर्ण कार्य लेख्नुहोस् ।
विवादित पक्षहरूबीच कानुनकोआधारमा निर्णय दिएर न्यायको व्यवस्था गर्ने।
(ग) न्यायपालिकाको उद्देश्यमा सहयोग पुऱ्याउन तपाईंले खेल्न सक्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण भूमिका उल्लेख गर्नुहोस् ।
आफूलेदेखेका कुनै पनि अन्याय वा कानुन उल्लंघनको घटनाको बारेमा साहसिक भएर थाहा दिने र सबैलाई कानुनको महत्त्व बुझाउने।
(घ) सर्वोच्च अदालतलाई किन 'अभिलेख अदालत' पनि भन्ने गरिन्छ ?
किनभनेयसले आफूसामा आएका सबै मुद्दाहरूको अभिलेख (Record) राख्छ र यसको निर्णयलाई सबै निचला अदालतहरूले मान्नुपर्छ।
(ङ) प्रत्येक गाउँ तथा नगरपालिकामा गठन भएका न्यायिक समितिको कुनै एक जिम्मेवारी उल्लेख गर्नुहोस् ।
स्थानीयस्तरमाविवादहरूको सुल्झौता (Mediation) गराई पक्षहरूलाई अदालतभित्र नै समाधान गर्न मद्दत गर्ने।
(च) एक वाक्यमा सर्वोच्च अदालतका प्रधानन्यायाधीशको नियुक्ति प्रक्रिया उल्लेख गर्नुहोस्।
संवैधानिक परिषद्कोसिफारिसमा राष्ट्रपतिद्वारा प्रधानन्यायाधीशको नियुक्ति हुन्छ।
२. छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) न्यायपालिका भनेको के हो ? यस अङ्गको महत्त्वलाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्।
न्यायपालिकाराज्यको तेस्रो महत्वपूर्ण अङ्ग हो जसको मुख्य काम कानुनको व्याख्या गर्ने, मुद्दाहरूको निपटारा गर्ने र नागरिकको अधिकारको रक्षा गर्ने हो।
न्यायपालिकाको महत्त्व:
· न्यायको ग्यारेन्टी: यसले सबै नागरिकहरूलाई समान रूपमा न्याय दिन्छ।
· कानुनको शासन: यसले कुनै पनि व्यक्ति वा संस्थालाई कानुनभन्दा माथि हुन दाँडैंन, जसले गर्दा कानुनको शासन कायम हुन्छ।
· अधिकारको संरक्षक: यसले संविधानले दिएका नागरिकका मौलिक अधिकारहरूको हनन भएमा त्यसको रक्षा गर्छ।
· शक्तिको सन्तुलन: यसले कार्यपालिका र व्यवस्थापिकालाई कानुनको दायराभित्र बाँधेर राख्छ र उनीहरूको कार्यमाथि नियन्त्रण गर्छ।
(ख) हाम्रो देशको न्यायपालिकालाई स्वतन्त्र र निष्पक्ष राख्न के गर्नुपर्ला ? आवश्यक सुझाव दिनुहोस् ।
· न्यायाधीशहरूको चयन पारदर्शी र योग्यतामा आधारित हुनुपर्छ।
· न्यायाधीशहरूलाई कार्यकालमा कुनै पनि प्रकारको राजनीतिक दबाव वा हस्तक्षेपबाट मुक्त राख्नुपर्छ।
· अदालती कार्यविधिलाई अझ पारदर्शी र सहज बनाउनुपर्छ।
· न्यायपालिकामा पनि जवाफदेहिता र पारदर्शिता हुनुपर्छ।
(ग) 'न्यायिक समिति' को सङ्क्षिप्त परिचय दिएर यसले गर्नुपर्ने कार्यका बारेमा कुनै तीनओटा सुझाव पेश गर्नुहोस् ।
परिचय:न्यायिक समिति भनेको स्थानीय तह (गाउँपालिका र नगरपालिका) मा गठन गरिएको एउटा समिति हो जसले स्थानीयस्तरका साना-साना विवादहरूको निपटारा गर्छ।
सुझाव:
१.समितिका सदस्यहरूलाई मिल्ने आधार
४. न्यायपालिका
सुझाव:
१.समितिका सदस्यहरूलाई मिल्ने आधारमा र विधि ज्ञान भएका व्यक्तिहरू मध्येबाट चयन गर्नुपर्छ।
२.समितिले गर्ने कार्य र निर्णयहरू पारदर्शी रूपमा सार्वजनिक गर्नुपर्छ।
३.समितिले स्थानीय परम्परागत र सामाजिक सुल्झौता पद्धतिलाई पनि मान्यता दिएर काम गर्नुपर्छ।
३. लामो उत्तर आउने प्रश्न:
(क) नेपालमा कति तहका अदालत छन् ? प्रत्येक तहका अदालतले गर्ने कामका बारेमा सङ्क्षिप्त रूपले जानकारी दिनुहोस् ।
नेपालमामुख्यतया तीन तहका अदालतहरू छन्:
१. सर्वोच्च अदालत:
* देशकोसर्वोच्च न्यायिक अङ्ग हो।
* यसलेदेशभरि लागू हुने कानुनको अन्तिम व्याख्या गर्छ।
* यसलेअपिल, रिट र परामर्शात्मक निर्णय दिन्छ।
* यसकोनिर्णय सबै अदालतहरूको लागि मान्य हुन्छ।
२. उच्च अदालत:
* प्रत्येक प्रदेशमाकम्तीमा एक उच्च अदालत रहेको छ।
* यसलेजिल्ला अदालतको निर्णय विरुद्ध अपिल सुनुवाई गर्छ।
* यसलेआफ्नो अधिकार क्षेत्रभित्रका केही विशेष प्रकारका मुद्दाहरू पनि सुन्छ।
३. जिल्ला अदालत:
* योन्यायिक व्यवस्थाको सबैभन्दा तल्लो तर आधारभूत इकाई हो।
* यसलेसिविल र फौजदारी सम्बन्धी धेरै मुद्दाहरूको सुनुवाई गरी प्रारम्भिक निर्णय दिन्छ।
* यसबाहेक स्थानीय स्तरमान्यायिक समिति ले पनि साना विवादहरू समाधान गर्छ।
(ख) न्यायपालिकाले सम्पादन गर्ने प्रमुख कार्य (काम, कर्तव्य र अधिकार) बारे जानकारी गराउँदै महत्त्वपूर्ण बुँदालाई सूचीकृत गर्नुहोस् ।
१.न्यायिक कार्य: सिविल, फौजदारी, प्रशासनिक लगायतका सबै प्रकारका मुद्दाहरू सुन्ने र न्याययुक्त निर्णय दिने।
२.कानुनको व्याख्या: संविधान र अन्य कानुनहरूको अर्थ र दायरा निर्धारण गर्ने।
३.नागरिकको अधिकारको संरक्षण: कुनै पनि नागरिकको मौलिक अधिकार हनन भएमा रिट जारी गरेर त्यसको रक्षा गर्ने।
४.न्यायिक पुनरावलोकन: संसदले बनाएको कुनै कानुन संविधान विपरीत छ कि छैन भनेर जाँच गर्ने र विपरीत भएमा त्यसलाई रद्द गर्ने अधिकार।
५.अदालत अवमानना: अदालतको आदेश उल्लंघन गर्ने वा अदालतको मर्यादामाथि प्रहार गर्नेलाई दण्ड दिने अधिकार।
६.सल्लाहकारी कार्य: राष्ट्रपतिद्वारा सोधिएका कानुनि विषयहरूमा सल्लाह दिने।
(ग) प्रस्तुत तस्बिर हेरेर सोधिएका प्रश्नको जवाफ दिनुहोस्:
(तस्बिर:आँखामा पट्टी बाँधेको, एक हातमा तराजू र अर्को हातमा तरवार बोकेकी एक महिलाको मूर्ति)
(क) प्रस्तुत तस्बिरले के कुरालाई सङ्केत गरेको छ ?
योतस्बिरले न्यायपालिकाको निष्पक्षता र शक्ति लाई सङ्केत गरेको छ।
(ख) किन यो तस्बिरको आँखामा पट्टी बाँधिएको होला ? कुनै दुई कारण दिनुहोस् ।
१.निष्पक्षताको प्रतीक: आँखामा पट्टी बाँधिएकोले उसले मुद्दाको पक्षहरूको जात, धर्म, गरीब-धनी, शक्तिशाली-कमजोर आदिलाई हेरेर न्याय गर्दैन भन्ने बुझाउँछ। उसको निर्णय केवल कानुन र सत्यमा आधारित हुन्छ।
२.पक्षपात रहित: यसले न्यायाधीशले कुनै पनि प्रकारको भेदभाव वा बाह्य प्रभावबाट मुक्त रहेर न्याय गर्नुपर्छ भन्ने सिद्धान्तलाई जनाउँछ।
(ग) तस्बिरको हातमा भएको तराजुले के कुरालाई सङ्केत गरेको छ ? दुई बुँदामा विचार व्यक्त गर्नुहोस्।
१.न्यायको सन्तुलन: तराजुले दुवै पक्षको तर्क, प्रमाण र हकलाई तौल गरेर सन्तुलित र न्यायसंगत निर्णय दिनुपर्छ भन्ने कुरा सङ्केत गर्छ।
२.समानताको सिद्धान्त: तराजुले कानुनको दृष्टिमा सबै व्यक्ति समान छन् र न्यायपालिकाले सबैलाई कानुनको समान संरक्षण प्रदान गर्छ भन्ने कुराको प्रतीक हो।
==============================
५. समावेशीकरण
अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) विभेद र बहिष्कारको अर्थलाई फरक-फरक दुई बुँदामा स्पष्ट पार्नुहोस् ।
· विभेद (Discrimination): कुनै व्यक्ति वा समूहलाई उसको जात, लिंग, धर्म, वर्ग आदिको आधारमा ठीकसँग व्यवहार नगर्ने कार्य। (जस्तै: दलितलाई ढुंगे चौतारोमा बस्न नदिनु)
· बहिष्कार (Exclusion): कुनै व्यक्ति वा समूहलाई सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक गतिविधिबाट पूर्ण रूपमा अलग गर्ने कार्य। (जस्तै: कुनै समुदायलाई सामुदायिक चौतारामा आउन नदिनु)
(ख) विभेद तथा बहिष्कारले समाजमा पार्ने कुनै दुई असर उल्लेख गर्नुहोस् ।
१.सामाजिक खाडल बढाउँछ: यसले समाजमा असमानता, अविश्वास र टुक्रिएपनाको भावना बढाउँछ।
२.व्यक्तिको विकास रोक्छ: बहिष्कृत समूहलाई शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीको अवसरबाट वञ्चित गराउँछ, जसले गर्दा उनीहरूको व्यक्तिगत र सामूहिक विकास अवरुद्ध हुन्छ।
(ग) आफ्नो समाजमा देखिएका विभेद तथा बहिष्कारसम्बन्धी समस्या समाधानमा आफूले खेल्न सक्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण भूमिका उल्लेख गर्नुहोस् ।
आफ्नोसाथी मण्डलमा, परिवारमा र समुदायमा सबै जात, लिंग र समुदायका मानिसहरूसँग समान व्यवहार गरेर उदाहरण बन्ने र यस्तो व्यवहार देख्दा साहसिक भएर बिरोध गर्ने।
(घ) एक वाक्यमा समावेशीकरणको अर्थ खुलाउनुहोस् ।
समावेशीकरण भनेकोसबै वर्ग, जात, लिंग, अपांगता भएका व्यक्तिहरूलाई समान अवसर प्रदान गर्दै राज्य र समाजको हरेक क्षेत्रमा सहभागी बनाउने प्रक्रिया हो।
(ङ) समावेशीकरणका नीतिको कुनै एक उद्देश्यमाथि प्रकाश पार्नुहोस् ।
ऐतिहासिक,सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, लैंगिक वा भौगोलिक कारणले पिछडिएका समुदायलाई मुख्यधारामा ल्याउनु।
(च) तपाईंको विचारमा समावेशीकरणको नीति कस्ता व्यक्तिप्रति लाजित हुनुपर्छ ? एक वाक्यमा आफ्नो धारणा व्यक्त गर्नुहोस् ।
योनीति महिला, दलित, आदिवासी, जनजाति, मधेशी, मुस्लिम, अपांगजन, थारू, पिछडिएका वर्ग लगायत सबै सीमान्तकृत समुदायप्रति लक्षित हुनुपर्छ।
(छ) सकारात्मक विभेद भनेको के हो ?
सकारात्मक विभेद भनेकोऐतिहासिक र सामाजिक रूपले पिछडिएका र हाशिएका समूहहरूलाई समान अवसर प्रदान गर्न र उनीहरूको विकास गति बढाउनका लागि अस्थायी रूपमा दिइने विशेष अवसर, छुट र प्राथमिकता हो। (जस्तै: दलित विद्यार्थीका लागि छुट्टai सिट)
२. छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) विभेद भनेको के हो ? यसका कुनै दुई स्वरूपलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्।
विभेदभनेको कुनै व्यक्ति वा समूहलाई उसको व्यक्तिगत गुण वा योग्यताभन्दा फरक कुनै कारणले (जस्तै जात, लिंग, धर्म) भेद गरेर व्यवहार गर्नु हो।
स्वरूपहरू:
१.लैंगिक विभेद: महिलालाई शिक्षा, सम्पत्तिको हक, रोजगारी आदिमा भेदभाव गर्नु। (जस्तै: "केटीहरूले धेरै पढ्नुपर्दैन" भन्ने सोच)
२.जातिय विभेद: कुनै विशेष जातिका मानिसलाई सार्वजनिक स्थान, धार्मिक स्थल वा सामाजिक कार्यक्रममा घुस्न नदिनु वा तल्लो ठहर गरेर हेर्नु।
(ख) उदाहरणसहित समावेशीकरणको परिचय दिनुहोस् ।
समावेशीकरण भनेकोयस्तो प्रक्रिया हो जसले समाजका सबै वर्गका मानिसहरूलाई, विशेष गरी ऐतिहासिक रूपले पिछडिएका समूहहरूलाई, राष्ट्रको मुख्यधारामा ल्याउँछ। यसले मात्र समानताको अवसर दिंदैन, तर समान नतिजा प्राप्त गर्न पनि सहयोग गर्छ।
उदाहरण:
· संविधानले महिला, दलित, अपांगता भएका व्यक्ति, आदिवासी जनजातिका लागि संसद् र स्थानीय सरकारमा छुट्टai सिट को व्यवस्था गर्नु।
· सरकारी नोकरीमा दलित वा मधेशी उम्मेदवारका लागि आरक्षण दिइएको।
(ग) राज्यलाई पूर्णरूपमा समावेशी बनाउने उपायका सम्बन्धमा कुनै तीन सुझाव प्रस्तुत गर्नुहोस् ।
१.शिक्षामा समावेशीकरण: विद्यालयस्तरदेखि नै सबै बच्चाहरूलाई समान रूपमा शिक्षा दिने, विभेदको विरुद्धमा पाठ्यक्रममा समावेश गर्ने र सबै भाषा-संस्कृतिको सम्मान गर्ने।
२.आर्थिक अवसर: साना तथा मझौला उद्योग, रोजगारी र आयसृजनका कार्यक्रमहरूमा सीमान्तकृत समुदायलाई प्राथमिकता दिने।
३.सामाजिक चेतना: विभेद र बहिष्कार विरुद्ध सामाजिक सन्देश फैलाउने, कानुनको कडाईको लागू गर्ने र सबै सरकारी सेवा र स्थानहरू सबैका लागि सहज बनाउने।
(घ) सकारात्मक विभेद भनेको के हो ? उदाहरणसहित स्पष्ट पार्नुहोस् ।
सकारात्मक विभेद भनेकोसमाजका पिछडिएका र हाशिएका वर्गहरूलाई मुख्यधारामा ल्याउन र उनीहरूको सामाजिक-आर्थिक अवस्था सुधार्नका लागि राज्यद्वारा लिइने विशेष उपाय हो। यो अस्थायी हुन्छ र यसको लक्ष्य दीर्घकालमा समानताको स्थापना गर्ने हुन्छ।
उदाहरण:
· शिक्षा क्षेत्रमा: विभिन्न जातजाति, क्षेत्र र महिलाहरूका लागि विश्वविद्यालय र कलेजहरूमा छुट्टai सिटको व्यवस्था।
· रोजगारीमा: सरकारी नोकरीमा दलित, आदिवासी, महिला आदिका लागि आरक्षण।
(ङ) नेपालमा समावेशीकरणको नीति किन लागू गरिएको हो ? यसको आवश्यकता तथा महत्त्वमाथि प्रकाश पार्नुहोस् ।
नेपालमासमावेशीकरणको नीति निम्न कारणले लागू गरिएको हो:
· ऐतिहासिक अन्यायको सुधार: सयौं वर्षदेखि चलिआएको जातिय विभेद, लैंगिक असमानता र क्षेत्रिय बहिष्कारले गर्दा भएको अन्यायको सुधार गर्न।
· सामाजिक सद्भाव र एकताको लागि: विविधताले भरिएको नेपाली समाजमा सबैलाई साझा राष्ट्र निर्माणमा लगाउन र राष्ट्रिय एकतालाई मजबूत बनाउन।
· सबैको विकास: देशको विकास तब सम्पूर्ण हुन्छ जब समाजको हरेक वर्गले विकासको लाभ प्राप्त गर्छ। समावेशीकरणबिना विकास अधुरो रहन्छ।
· लोकतन्त्रलाई मजबूत पार्न: सबै नागरिकलाई समान अवसर र अधिकार प्रदान गर्ने लोकतन्त्रको मूलभूत सिद्धान्तलाई कार्यान्वयन गर्न।
लामो उत्तर आउने प्रश्न
(क) विभेद तथा बहिष्कारले समाजमा पार्ने नकारात्मक असरहरू उल्लेख गरी यस्ता समस्या समाधानका उपायसमेत लेख्नुहोस् ।
नकारात्मक असरहरू:
१.व्यक्तिगत क्षति: बहिष्कृत व्यक्तिहरूमा हीनभावना, आत्मविश्वासको कमी, मानसिक तनाव र हताशा देखा पर्छ।
२.सामाजिक विखण्डन: समाजमा विभिन्न समूहहरूबीच अविश्वास, द्वेष र टुक्रिएपनाको भावना बढाउँछ, जसले राष्ट्रिय एकतालाई कमजोर पार्छ।
३.आर्थिक अवरोध: देशको जनशक्तिको पूर्ण उपयोग हुँदैन। पिछडिएका समूहले दिएको सिप र सामर्थ्यको दुरुपयोग हुन्छ, जसले गर्दा देशको आर्थिक विकासमा ढिलाइ हुन्छ।
४.सामाजिक अशान्ति: विभेद र बहिष्कारले सामाजिक संघर्ष, हिंसा र अस्थिरतालाई जन्म दिन सक्छ।
समाधानका उपायहरू:
१.कानुनि उपाय: विभेद र बहिष्कार विरुद्ध कडा कानुन बनाउने र त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने।
२.शिक्षा र जनचेतना: स्कूलस्तरदेखि नै समानता, सद्भाव र मानवअधिकारको शिक्षा दिने। सामाजिक संचार माध्यमबाट जनचेतना अभियान चलाउने।
३.आर्थिक सशक्तिकरण: बहिष्कृत समूहलाई रोजगारी, रोजगारीपूर्ण प्रशिक्षण र साना व्यवसायका लागि सहुलियतमा ऋण उपलब्ध गराउने।
४.सामाजिक संवाद: विभिन्न समुदायहरूबीच आपसी भ्रम, पूर्वधारणा र दुरी हटाउन संवाद, सहकार्य र सांस्कृतिक आदानप्रदानको कार्यक्रमहरू आयोजना गर्ने।
(ख) नेपालको संविधानमा समावेशीकरणका सम्बन्धमा के कस्तो व्यवस्था गरिएको छ ? कुनै तीन उदाहरण प्रस्तुत गर्नुहोस् ।
नेपालकोसंविधानले समावेशीकरणलाई एउटा मौलिक सिद्धान्तको रूपमा स्वीकार गरेको छ र यसलाई कार्यान्वयन गर्नका लागि ठोस व्यवस्थाहरू गरेको छ।
उदाहरणहरू:
१.राज्यको नीतिको रूपमा: संविधानको भाग ४, राज्यका नीतिका निर्देशनक सिद्धान्तमा, राज्यले समाजका पिछडिएका वर्गको उत्थानका लागि विशेष नीति अवलम्बन गर्ने व्यवस्था छ।
२.संसद् र स्थानीय तहमा आरक्षण: संविधानले महिला, दलित, आदिवासी जनजाति, मधेशी, थारू, अपांगजन लगायत विभिन्न समुदायका लागि संसद्, प्रदेश सभा र स्थानीय तहको निर्वाचनमा छुट्टai सिट को व्यवस्था मार्फत प्रतिनिधित्व गराइएको छ।
३.सार्वजनिक सेवामा समावेश: संविधानले सार्वजनिक सेवामा पनि महिला, दलित, आदिवासी जनजाति, मधेशी, अपांगजन, पिछडिएका क्षेत्रहरूका बासिन्दाहरूको समावेशी प्रतिनिधित्व हुनुपर्छ भनी निर्देशन दिएको छ।
==============================
६. शुशासन र सेवा प्रवाह
१. अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
(क) एक वाक्यमा सुशासनको अर्थ खुलाउनुहोस् ।
सुशासन भनेकोपारदर्शी, जवाफदेह, निष्पक्ष र जनताको सहभागितामा चल्ने र उनीहरूको कल्याणमा केन्द्रित शासन प्रणाली हो।
(ख) विद्यालयमा सुशासन कायम राख्ने कार्यमा आफूले निर्वाह गर्न सकिने कुनै दुई भूमिकालाई बुँदागत रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस् ।
· नियमको पालनाकर्ता: आफूले विद्यालयका नियमकानुनको पालना गर्ने र अरूलाई पनि यसको लागि प्रेरित गर्ने।
· सुझाव दाता: विद्यालय सुधारका लागि शिक्षक र प्रशासनसमक्ष रचनात्मक सुझावहरू पेश गर्ने।
(ग) सेवा प्रवाहको अर्थलाई एक वाक्यमा स्पष्ट पार्नुहोस् ।
सेवाप्रवाह भनेको नागरिकले राज्यबाट प्राप्त गर्ने सेवा र सुविधाहरू प्राप्त गर्ने प्रक्रियालाई सहज, पारदर्शी र कम समयमा पूरा गराउने व्यवस्था हो।
२. छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
(क) सुशासनको परिचय दिएर यसको आवश्यकता तथा महत्त्वमाथि छोटो चर्चा गर्नुहोस् ।
परिचय:सुशासन भनेको त्यस्तो शासन हो जुन जनताको भागीदारी, पारदर्शिता, जवाफदेही, निष्पक्षता, कानुनको शासन र दक्षतामा आधारित हुन्छ। यसको मुख्य लक्ष्य जनतालाई गुणस्तरीय सेवा प्रदान गर्दै उनीहरूको कल्याण र अधिकारको संरक्षण गर्ने हो।
आवश्यकता र महत्त्व:
· विकासको लागि: सुशासनबिना देशको आर्थिक, सामाजिक र मानव विकास सम्भव छैन। यसले स्रोतहरूको दक्षतापूर्ण उपयोग र विकासको लाभ सबैसमा पु¥याउँछ।
· भ्रष्टाचार नियन्त्रण: पारदर्शिता र जवाफदेहीले भ्रष्टाचारलाई स्वतः नै नियन्त्रण गर्छ।
· जनअधिकारको संरक्षण: सुशासनले नागरिकको मौलिक अधिकार र स्वतन्त्रताको हनन रोक्छ।
· सामाजिक सद्भाव: निष्पक्षता र समावेशीकरणले समाजमा विश्वास र सद्भावना कायम गर्छ।
(ख) सुशासन कायम नभएको देशमा कस्तो स्थिति पैदा हुन्छ ? विचार व्यक्त गर्नुहोस् ।
सुशासन कायम नभएकोदेशमा निम्न स्थितिहरू देखा पर्छन्:
· भ्रष्टाचारको बहुलता: हरेक तहमा भ्रष्टाचारको प्रभाव हुन्छ। काम गर्न र सुविधा पाउन पनि रिश्वतको आवश्यकता पर्छ।
· कानुनको शासनको अभाव: शक्तिशाली र धनीहरू कानुनभन्दा माथि हुन्छन् र सजायबाट बच्न सक्छन्।
· गरीबी र असमानतामा वृद्धि: देशको सम्पत्ति र अवसर मात्रै केही मानिसहरूको हातमा केन्द्रित हुन्छ, जसले गर्दा गरीबी र असमानता बढ्छ।
· जनअसन्तुष्टि र अशान्ति: जनतामा हताशा, असन्तुष्टि बढेपछि हड्ताल, प्रदर्शन, हिंसा जस्ता अशान्तिपूर्ण घटनाहरू घट्छन्।
· विकास ठप्प: देशको विकासको गति निकै ढिलो हुन्छ वा रोकिन्छ।
(ग) राज्यले दिएका सेवा प्रवाहबाट तपाईंले केके सुविधा प्राप्त गर्नुभएको छ ? बुँदागत रूपमा जानकारी गराउनुहोस् ।
· निःशुल्क शिक्षा: सरकारी विद्यालयबाट निःशुल्क शिक्षा, पाठ्यपुस्तक र छात्रवृत्ति प्राप्त गर्न सकिएको छ।
· स्वास्थ्य सेवा: स्थानीय स्वास्थ्य चौकी र सरकारी अस्पतालबाट सहज र सस्तोमा उपचार र औषधि पाइन्छ।
· नागरिकता र जन्मदर्ता: स्थानीय निकायबाट जन्मदर्ता, नागरिकता प्रमाणपत्र जस्ता आवश्यक कागजातहरू सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ।
· सुरक्षा: प्रहरीले समुदायमा शान्ति र सुरक्षा कायम गरेको छ।
(घ) सेवा प्रवाहको आवश्यकता तथा महत्त्वमाथि प्रकाश पार्नुहोस् ।
आवश्यकता:
· नागरिकले आवश्यक सेवा र सुविधा प्राप्त गर्न धेरै समय लगाउनु नपरोस् भन्नका लागि।
· भ्रष्टाचार र हेराफेर घटाउनका लागि।
· सरकारी कार्यप्रणालीलाई पारदर्शी र दक्ष बनाउनका लागि।
महत्त्व:
· समय बचत: सेवा प्राप्त गर्न लाग्ने समय घट्छ।
· पारदर्शिता: काम कहाँ र कस्तो अवस्थामा छ भन्ने थाहा हुन्छ, जसले गर्दा भ्रष्टाचार घट्छ।
· जवाफदेहिता: सम्बन्धित कर्मचारी आफ्नो कामको लागि जवाफदेह हुन्छन्।
· नागरिकको अधिकार सुनिश्चितता: नागरिकले आफूलाई पर्ने सेवा प्राप्त गर्न पाउँछन्, जुन उनीहरूको अधिकार हो।
३. लामो उत्तर आउने प्रश्न:
‘सुशासन र सेवा प्रवाहमा राष्ट्र सेवकले खेल्नुपर्ने भूमिका' विषयमा दुई पात्रबिच हुने संवादको नमुना तयार गर्नुहोस् ।
पात्रहरू:
· अनमोल (एक उत्साही युवा राष्ट्र सेवक)
· विश्वास (एक अनुभवी राष्ट्र सेवक)
स्थान: कार्यालयको क्यान्टिन
संवाद:
अनमोल:(चिया कप लिएर आउँदै) नमस्कार विश्वास सर! केही समय छ? केही कुरा गर्न मन छ?
विश्वास:नमस्कार अनमोल! अवश्य, बस। तिम्रो नयाँ नियुक्तिमा शुभकामना। के सोचिराखेको छौ?
अनमोल:धन्यवाद सर। म सोचिरहेको थिएँ... हामी राष्ट्र सेवकहरूले सुशासन र सेवा प्रवाहमा ठ्याक्कै के भूमिका खेल्न सक्छौं? यो धेरै ठूलो प्रश्न जस्तो लाग्छ।
विश्वास:राम्रो प्रश्न उठायौ। हामी त सीधै नागरिक र सरकारबीचको कडी हौं। हाम्रो भूमिका सबैभन्दा महत्वपूर्ण छ। तिम्रो विचारमा के हो?
अनमोल:मलाई लाग्छ, हामीले आफ्नो काम ईमान्दारीपूर्वक गर्नुपर्छ। भ्रष्टाचारबाट टाढा रहनुपर्छ। तर के यति मात्रै पर्याप्त छ?
विश्वास:ईमान्दारी त आधारभूत शर्त हो। तर त्योभन्दा बढी, हामीले जवाफदेही हुनुपर्छ। यदि कुनै नागरिकले कामको बारेमा सोध्छ भने, उसलाई सहज र स्पष्ट जवाफ दिनुपर्छ। काममा ढिलाइ भएको छ भने कारण बताउनुपर्छ।
अनमोल:अँ, बुझें। हामीले नागरिकलाई सहयोगी र सहृदय व्यवहार गर्नुपर्छ। उनीहरूलाई थाहा नभएका कुराहरू बताउनुपर्छ, प्रक्रिया सहज बनाउनुपर्छ। केही साथीहरूले नागरिकसँग रूखो व्यवहार गर्छन्, त्यसले त सबै कुरा बिगार्छ।
विश्वास:ठ्याक्कै! सेवाको मानसिकता (Service Mindset) हुनुपर्छ। हामी सेवक हौं, मालिक होइनौं। हाम्रो काम नागरिकलाई सहज बनाउनु हो, कठिन बनाउनु होइन। अब, सेवा प्रवाहको कुरा गर्छौं...
अनमोल:हो, सर। अहिले धेरै सेवाहरू अनलाइन भएका छन्। तर ग्रामीण क्षेत्रका बुढापाकाहरूलाई सजिलै सम्झिन्न सक्छ। हामीले उनीहरूलाई कसरी सहयोग गर्न सक्छौं?
विश्वास:त्यसको लागि पहलकदमी हुनुपर्छ। उनीहरू आउँदा एक-एक चरणमा मद्दत गर्नुपर्छ। फोनमा गर्ने हो भने, आफैंले नम्बर मिलाइदिएर कुरा गराइदिनुपर्छ। हामीले प्रक्रियाहरू सरल र स्पष्ट बनाउन पनि सिफारिस गर्न सक्छौं।
अनमोल:मैले देखेको छु, कतिपय कागजातहरू बारम्बार मागिन्छ, जुन अनावश्यक छ। के हामीले यस्तो देखेमा सुधारको लागि अगाडि बढ्न सक्छौं?
विश्वास:अवश्य! हामी परिवर्तनका एजेन्ट (Agents of Change) हौं। यदि हामीले देख्छौं कि कुनै नियम वा प्रक्रिया अप्ठ्यारो छ र सुधार्न सकिन्छ भने, हामीले आफ्नो माथिल्लो अधिकारीसमक्ष लेखित रूपमा सुझाव पेश गर्नुपर्छ। चुप लगाएर बस्नु हुँदैन।
अनमोल:आज धेरै राम्रो कुरा सिकें, सर। हाम्रो भूमिका साँच्चैै व्यापक र महत्वपूर्ण छ। केवल कागज सार्ने होइन, बरु सम्पूर्ण प्रणालीलाई राम्रो बनाउने जिम्मेवारी पनि हामीमा नै छ।
विश्वास:सही बुझेका छौ, अनमोल। सम्झना, हामीले गरेको सानो पनि सुधारले नागरिकको जीवनमा ठूलो फरक ल्याउन सक्छ। तिम्रो लगनशीलताले नै यो परिवर्तनको सुरुवात गर्छ।
---
सिर्जनात्मक क्रियाकलाप (Creative Activities)
'नेपालमा सुशासन र सेवा प्रवाह' विषयमा वक्तृत्वकला प्रतियोगिता आयोजना गर्नुहोस् ।
यो क्रियाकलापको लागि सुझाव:
· उद्देश्य: विद्यार्थीहरूलाई सुशासन र सेवा प्रवाहको महत्वबारे बुझाउने र तिनलाई सुधार्नका लागि सुझाव दिन प्रोत्साहित गर्ने।
· आयोजना विधि: कक्षालाई समूहमा विभाजन गर्न सकिन्छ। प्रत्येक समूहले दिइएको विषयमा आफ्नो भाषण तयार गर्छ र निर्धारित समयभित्र प्रस्तुत गर्छ।
· मूल्याङ्कन आधार: विषयवस्तुको ज्ञान, प्रस्तुति कौशल, तर्कसंगतता, र समय प्रबन्धन।
· भाषणका लागि केही महत्वपूर्ण बुँदाहरू:
· सुशासन र सेवा प्रवाहको अर्थ र महत्व।
· नेपालमा सुशासनको वर्तमान अवस्था।
· सेवा प्रवाहमा आएका चुनौतीहरू (जस्तै: लालफित्ता, भ्रष्टाचार, जनचेतनाको अभाव)।
· सुशासन र सेवा प्रवाह सुधार्न युवाहरूले खेल्न सक्ने भूमिका।
· डिजिटलाइजेशनले सेवा प्रवाहमा ल्याएको सुधार।
· भविष्यको संकल्प।
प्रश्नहरु
१.संविधानको परिचय
अभ्यास (Exercise)
अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) संविधान भनेको के हो ? एक वाक्यमा कानुनी विचार व्यक्त गर्नुहोस् । (ख) संविधानको आवश्यकता किन पर्दछ ? एक वाक्यमा विचार व्यक्त गर्नुहोस् ।
(ग) वर्तमान 'नेपालको संविधान' निर्माण गर्ने निकाय र घोषणा गर्ने व्यक्तिको नाम लेख्नुहोस् ।
नेपालको संविधान :
(i) निर्माण गर्ने निकाय :
(ii) घोषणा गर्ने व्यक्ति :
(घ) नेपालमा संविधान दिवस प्रत्येक वर्ष कुन महिनाको कति गते मनाइन्छ ?
(ङ) वर्तमान 'नेपालको संविधान' कहिले जारी भएको हो ? पूरा मिति उल्लेख गर्नुहोस् । (च) वर्तमान 'नेपालको संविधानमा कति भाग, कति धारा र कतिओटा अनुसूची रहेका छन् ? (छ) वर्तमान 'नेपालको संविधान' का कुनै दुई विशेषता उल्लेख गर्नुहोस् ।
२. छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न::
(क) संविधानको परिचय दिएर यसको आवश्यकता तथा महत्त्वमाथि छोटो चर्चा गर्नुहोस् । (ख) वर्तमान 'नेपालको संविधान' कसरी निर्माण भएको हो ? सङ्क्षिप्त रूपले जानकारी दिनुहोस्। (ग) वर्तमान 'नेपालको संविधान' का प्रमुख विशेषतालाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस् ।
क्रियाकलाप (Activities)
समयरेखा निर्माण गर्ने तरिका
नेपालमा हालसम्म ७ ओटा संविधानहरू निर्माण भएका छन् । यहाँ उल्लेखित घटना र मितिलाई समयरेखामा प्रस्तुत गर्नुहोस्
संविधानको नाम
१. नेपाल सरकारको वैधानिक कानुन, २००४ २. नेपालको अन्तरिम शासन विधान, २००७ ३. नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०१५ ४. नेपालको संविधान, २०१९
५. नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ नेपालको संविधान
● प्रत्येक लामो line द्वारा १०/१० वर्षको फरकलाई देखाउनुपर्ने हुन्छ ।
• प्रत्येक लामो line का बिचमा ९/९ ओटा छोटा line तान्नुहोस् ।
यी line हरूको फरक र लम्बाइ बराबर मिलाउनुहोस्।
अभ्यास पुस्तिकाको सबैभन्दा तलबाट सानो मितिलाई देखाउँदै माथितिर जानुहोस्।
===============================
२.नेपालको सङ्घीय सम्सद
अभ्यास (Exercise)
अति छोटो अति सक्षिप्त उत्तर आउने प्रश्न:
(क) एक वाक्यमा सङ्घीय संसद्को परिचय दिनुहोस्।
(ख) नेपालका दुई सदनात्मक सङ्घीय संसद्को नाम लेख्नुहोस् ।
(ग) सङ्घीय प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभा सदस्य बन्नका लागि आवश्यक पर्ने न्यूनतम
उल्लेख गर्नुहोस्।
(घ) सङ्घीय व्यवस्थापिकाले गर्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण कार्य उल्लेख गर्नुहोस्।
(ङ) राष्ट्रका लागि कानुन निर्माण गर्ने जिम्मा कुन अङ्गमा निहित हुन्छ ?
(च) विधेयक भनेको के हो ?
(छ) सङ्घीय संसद्ले पारित गरेको विधेयक कति दिनभित्र राष्ट्रपतिद्वारा प्रमाणीकरण
हुन्छ ?
(ज) सङ्घीय प्रतिनिधि सभाका वर्तमान सभामुख र राष्ट्रिय सभाका अध्यक्षको नाम उल् गर्नुहोस् ।
छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) सङ्घीय प्रतिनिधि सभाको गठन प्रक्रिया उल्लेख गर्नुहोस् ।
(ख) राष्ट्रिय सभाको गठन प्रक्रिया उल्लेख गर्नुहोस् ।
(ग) सङ्घीय संसद्को सदस्य हुन आवश्यक पर्ने योग्यताका बारेमा जानकारी दिनुहोस्। लामो उत्तर आउने प्रश्न:
(क) सङ्घीय संसद्को परिचय दिएर यसको भूमिका अर्थात् कार्यहरू उल्लेख गर्नुहोस (सङ्घीय व्यवस्थापिकाले गर्ने प्रमुख काम, कर्तव्य र अधिकारको सूची तयार पार्नुहोस्। (ख) सङ्घीय संसद् (सङ्घीय व्यवस्थापिका) ले कानुन निर्माण गर्ने प्रक्रियाका बारेमा जानकार दिनुहोस् ।
(ग) दुई सदनात्मक सङ्घीय संसद्बिच फरक छुट्याउनुहोस् ।
(प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभाबिचको भिन्नतालाई तालिका बनाइ जानकारी दिनुहोस्। (घ) प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभाबिचको समानता र भिन्नतालाई तालिकामा प्रस्तुत गर्नुहोस्। सामूहिक क्रियाकलाप (Group Activities)
|विषयशिक्षकको सहयोगमा आफ्नो कक्षाकोठालाई प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभामा वर्गीकर | गर्नुहोस्। कक्षाशिक्षकलाई राष्ट्रपति मानेर कुनै एक विधेयक पारित गर्नुहोस। यस्तो विधेयकको निर्ण | कक्षा मनिटरको छनौट गर्न वा अन्य कुनै महत्त्वपूर्ण निर्णय गर्न सकिने छ।
===============================
३.सङ्घीय कार्यपालिका ( सरकार )
अभ्यास (Exercise)
१.
अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
३.
(क) एक वाक्यमा सङ्घीय सरकारको परिचय दिनुहोस् । (ख) राज्यको कुन अङ्गद्वारा सङ्घीय सरकारको गठन गरिन्छ। (ग) सङ्घीय सरकारले गर्ने कुनै दुई महत्त्वपूर्ण कार्य लेख्नुहोस् । (घ) राज्यको कुन अङ्गद्वारा कानुन कार्यान्वयन गरिन्छ ? (ङ) कसको नेतृत्वमा सङ्घीय सरकारको गठन गरिन्छ ? (च) नेपालको कार्यकारिणी अधिकार कसमा निहित छ ?
(छ) नेपालको संविधानमा कति तहका सरकार रहने व्यवस्था छ ? ती कुन कुन हुन् ?
(ज) तपाईंले आफ्नो सरकारलाई पुऱ्याउन सक्ने कुनै एक सहयोगी भूमिका उल्लेख गर्नुहोस् ।
छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
(क) सङ्घीय सरकारको गठन प्रक्रिया उल्लेख गर्नुहोस् ।
(ख) 'तीनै तहमा गठन भएका सरकारका कार्यहरू जनमुखी हुनुपर्छ।' कारण दिएर आफ्नो विचार व्यक्त गर्नुहोस् ।
(ग) नेपालमा किन छोटो-छोटो समयमा सरकार परिवर्तन भएको होला ? विचार व्यक्त गर्नुहोस्।
लामो उत्तर आउने प्रश्न :
(क) सङ्घीय सरकारको परिचय दिएर यसले गर्ने प्रमुख कार्य (काम, कर्तव्य र अधिकार) को सूची तयार पार्नुहोस् ।
(ख) यदि तपाईं यो देशको प्रधानमन्त्री हुनुभयो भने के गर्नुहुन्छ ? आफ्नो विचारलाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्।
क्रियाकलाप (Activities)
कक्षा ८ मा अध्ययनरत एक सहपाठी साथीको प्रस्तुति अध्ययन गर्नुहोस् । यस विषयमा पालैपालो आ-आफ्नो धारणा व्यक्त गर्नुहोस् :
म एक नेपाली नागरिक र जिम्मेवार विद्यार्थीका हैसियतले आफ्नो देशको सरकारलाई निम्न तरिकाले सहयोग
पुऱ्याउने छु :
सहयोगको क्षेत्र
(क) कानुन विपरीतका कार्यमा सहभागी नहुने
(ख) जनचेतना फैलाउने
कार्यमा सहभागी हुने
(ग) जनसहभागितामा
योगदान दिने
छोटो जानकारी
म कानुन विपरीतका कार्यहरू जस्तैः चोरी, डकैती, हत्या, अपहरण, चेलीबेटी बेचबिखन, लागुपदार्थको कारोबार, बलात्कार, भ्रष्टाचार जस्त कुकार्यमा सहभागी हुने छैन ।
बिदाका समयमा म आफ्ना साथीहरूसँग मिलेर समाजसेवाको काम गर्ने यसका लागि म सामाजिक समस्या हटाउने कार्यमा जनचेतना फैलाउने फुर्सदको समयलाई सदुपयोग गर्दै म आफ्नो समुदायमा हुने विभिन्न विकास-निर्माण कार्यहरूमा सहभागी बन्ने छु।
यस्ता कार्यले सामाजिक एकता, विकास र शान्ति प्रक्रियामा समेत सहयोग पुग्ने छ।
===============================
४.न्यायपालिका
अभ्यास (Exercise)
१. अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) एक वाक्यमा न्यायपालिकाको परिचय दिनुहोस् ।
(ख) न्यायपालिकाले सम्पादन गर्ने कुनै एउटा महत्त्वपूर्ण कार्य लेख्नुहोस् ।
(ग) न्यायपालिकाको उद्देश्यमा सहयोग पुऱ्याउन तपाईंले खेल्न सक्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण भूमिक उल्लेख गर्नुहोस् ।
(घ) सर्वोच्च अदालतलाई किन 'अभिलेख अदालत' पनि भन्ने गरिन्छ ।
(ङ) प्रत्येक गाउँ तथा नगरपालिकामा गठन भएका न्यायिक समितिको कुनै एक जिम्मेव उल्लेख गर्नुहोस् ।
(च) एक वाक्यमा सर्वोच्च अदालतका प्रधानन्यायाधीशको नियुक्ति प्रक्रिया उल्लेख गर्नुहोस्। २. छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) न्यायपालिका भनेको के हो ? यस अङ्गको महत्त्वलाई बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्। ('कानुनी राज्य स्थापना गर्नका लागि न्यायपालिकालाई अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण अङ्ग मानिन्छ। यो भनाइलाई प्रमाणित गर्नुहोस् ।)
३.
(ख) हाम्रो देशको न्यायपालिकालाई स्वतन्त्र र निष्पक्ष राख्न के गर्नुपर्ला ? आवश्यक सुझाव दिनुहोस् ।
(ग) 'न्यायिक समिति' को सङ्क्षिप्त परिचय दिएर यसले गर्नुपर्ने कार्यका बारेमा कुनै तीनओट
सुझाव पेस गर्नुहोस् ।
लामो उत्तर आउने प्रश्न:
(क) नेपालमा कति तहका अदालत छन् ? प्रत्येक तहका अदालतले गर्ने कामका बारेमा सङ्क्षि रूपले जानकारी दिनुहोस् ।
(ख) न्यायपालिकाले सम्पादन गर्ने प्रमुख कार्य (काम, कर्तव्य र अधिकार) बारे जानकारी गराउ
महत्त्वपूर्ण बुँदालाई सूचीकृत गर्नुहोस् ।
(ग) प्रस्तुत तस्बिर हेरेर सोधिएका प्रश्नको जवाफ दिनुहोस्ः
(क) प्रस्तुत तस्बिरले के कुरालाई सङ्केत गरेको छ ?
(ख) किन यो तस्बिरको आँखामा पट्टी बाँधिएको होला ? कुनै दुई कारण दिनुहोस् ।
(ग) तस्बिरको हातमा भएको तराजुले के कुरालाई सङ्केत गरेको छ ? दुई बुँदामा विचार व्यक्त गर्नुहोस्
।
===============================
५.समावेशीकरण
अभ्यास (Exercise)
अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) विभेद र बहीष्करणको अर्थलाई फरक-फरक दुई बुँदामा स्पष्ट पार्नुहोस् । (ख) विभेद तथा बहीष्करणले समाजमा पार्ने कुनै दुई असर उल्लेख गर्नुहोस् ।
(ग) आफ्नो समाजमा देखिएका विभेद तथा बहीष्करणसम्बन्धी समस्या समाधानमा आफ्
खेल्न सक्ने कुनै एक महत्त्वपूर्ण भूमिका उल्लेख गर्नुहोस् ।
(घ) एक वाक्यमा समावेशीकरणको अर्थ खुलाउनुहोस् ।
(ङ) समावेशीकरणका नीतिको कुनै एक उद्देश्यमाथि प्रकाश पार्नुहोस् ।
(च) तपाईंको विचारमा समावेशीकरणको नीति कस्ता व्यक्तिप्रति लक्षित हुनुपर्छ ? एक वाक्यमा
आफ्नो धारणा व्यक्त गर्नुहोस् ।
(छ) सकारात्मक विभेद भनेको के हो ?
२. छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
(क) विभेद भनेको के हो ? यसका कुनै दुई स्वरूपलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्। (ख) उदाहरणसहित समावेशीकरणको परिचय दिनुहोस् ।
(ग) राज्यलाई पूर्णरूपमा समावेशी बनाउने उपायका सम्बन्धमा कुनै तीन सुझाव प्रस्तुत गर्नुहोस् ।
(घ) सकारात्मक विभेद भनेको के हो ? उदाहरणसहित स्पष्ट पार्नुहोस् ।
(ङ) नेपालमा समावेशीकरणको नीति किन लागु गरिएको हो ? यसको आवश्यकता तथा महत्त्वमाथि प्रकाश पार्नुहोस् ।
लामो उत्तर आउने प्रश्न
(क) विभेद तथा बहीष्करणले समाजमा पार्ने नकारात्मक असरहरू उल्लेख गरी यस्ता समस्या समाधानका उपायसमेत लेख्नुहोस् ।
(ख) नेपालको संविधानमा समावेशीकरणका सम्बन्धमा के कस्तो व्यवस्था गरिएको छ ? कु तीन उदाहरण प्रस्तुत गर्नुहोस् ।
क्रियाकलाप (Activities)
नेपालको राष्ट्रिय गानले समावेशीकरणका सम्बन्धमा व्यक्त गरेका कुनै चार महत्त्वपूर्ण बुँदा टिपोट गर्नुहोस् ।
विद्यार्थी भाइबहिनीहरू ! पाठ ६: लोकतान्त्रिक गणतन्त्र पाठलाई एकाइ पाँचअन्तर्गतको पाठ राखिएको छ ।
==============================
६.शुशासन र सेवा प्रवाह
अभ्यास (Exercise)
१.
अति छोटो (अति सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
(क) एक वाक्यमा सुशासनको अर्थ खुलाउनुहोस् ।
(ख) विद्यालयमा सुशासन कायम राख्ने कार्यमा आफूले निर्वाह गर्न सकिने कुनै दुई भूमिकालाई
बुँदागत रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस् ।
(ग) सेवा प्रवाहको अर्थलाई एक वाक्यमा स्पष्ट पार्नुहोस् ।
छोटो (सङ्क्षिप्त) उत्तर आउने प्रश्नः
(क) सुशासनको परिचय दिएर यसको आवश्यकता तथा महत्त्वमाथि छोटो चर्चा गर्नुहोस् ।
(ख) सुशासन कायम नभएको देशमा कस्तो स्थिति पैदा हुन्छ ? विचार व्यक्त गर्नुहोस् ।
(ग) राज्यले दिएका सेवा प्रवाहबाट तपाईंले केके सुविधा प्राप्त गर्नुभएको छ ? बुँदागत रूपमा जानकारी गराउनुहोस् ।
(घ) सेवा प्रवाहको आवश्यकता तथा महत्त्वमाथि प्रकाश पार्नुहोस् ।
३. लामो उत्तर आउने प्रश्न:
‘सुशासन र सेवा प्रवाहमा राष्ट्र सेवकले खेल्नुपर्ने भूमिका' विषयमा दुई पात्रबिच हुने संवादको नमुना तयार गर्नुहोस् ।
सिर्जनात्मक क्रियाकलाप (Creative Activities)
'नेपालमा सुशासन र सेवा प्रवाह' विषयमा वक्तृत्वकला प्रतियोगिता आयोजना गर्नुहोस् ।
Comments
Post a Comment