सामाजिक कक्षा ९ unit 6
१.अक्षांश र देशान्तर
अभ्यास (Exercise)
i).धेरै छोटो उत्तर आउने प्रश्नः
(क) एक-एक बुँदामा भूमध्यरेखा र प्रधानमध्याह्न रेखाको परिभाषाबिच फरक छुट्याउनुहोस्।
(ख) एक-एक बुँदामा अक्षांश र देशान्तरको फरकलाई परिभाषित गर्नुहोस् ।
(ग) देशान्तरको कुनै एउटा प्रभाव उल्लेख गर्नुहोस् ।
(घ) स्थानीय समय भनेको के हो ?
(ङ) एक डिग्री देशान्तर रेखा बराबर कति मिनेटको समय फरक पर्छ ।
ii) छोटो उत्तर आउने प्रश्न:
(क) अक्षांश र देशान्तरबिचको फरकलाई तालिका बनाइ बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्।
(ख) स्थानीय समय र प्रमाणिक समयबिच फरक छुट्याउनुहोस् ।
(ग) तलको जस्तै तालिका बनाएर सङ्क्षिप्त रूपमा जानकारी दिनुहोस् :
तथ्य कारण
१. अन्तर्राष्ट्रिय तिथिरेखा बाङ्गोटिङ्गो
हुन्छ ।
२. रुस, अमेरिका र क्यानडामा धेरैओटा प्रमाणिक समय निर्धारण गरिएको छ ।
३. सुदूरपश्चिमको कञ्चनपुरमा भन्दा इलाममा आधा घण्टा चाँडो सूर्य उदाउँछ ।
४. नेपालबाट जापान जाँदा घडी छिटो बनाउनुपर्छ । दिल्ली जाँदा ढिलो बनाउनुपर्छ ।
iii). प्रयोगात्मक प्रश्नः
• ८५ डिग्री पूर्व काठमाडौँमा बिहानको १० बज्दा १०५ डिग्री पूर्वमा पर्ने सिङ्गापुरमा कति बज्छ ? हिसाब गरेर देखाउनुहोस् ।
८५ डिग्री पूर्व काठमाडौँमा अपराह्न ३ बज्दा ९० डिग्री पश्चिम सिकागोमा कति बज्छ ? हिसाब गरेर देखाउनुहोस् ।
२.नेपालको धरातलीय स्वरूप
अभ्यास (Exercise)
अति सक्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) दुई बुँदामा नेपालको अक्षांश र देशान्तरको जानकारी दिनुहोस।
(ख) नेपालको धरातलीय स्वरूप समुद्रसतहबाट कतिदेखि कति मिटरसम्म चुलिएको छ ?
(ग) मनाङ, मुस्ताङ जस्ता भोट उपत्यकामा ज्यादै कम वर्षा हुनुको कुनै एक भौगोलिक कारण खोजी
गरी लेख्नुहोस ।
(घ) कस्तो धरातलीय स्वरूपलाई भित्री मधेश भनिन्छ ?
सक्षिप्त (छोटो) उत्तर आउने प्रश्न:
(क) नेपालको धरातलीय पृष्ठभूमिलाई विश्वसामु चिनाउने कुनै चारओटा महत्त्वपूर्ण आधारको सूची तयार गर्नुहोस् ।
(ख) आफ बसोबास गरेको भौगोलिक प्रदेशलाई धरातलीय स्वरूप र जनजीवनका आधारमा परिचित
गराउनुहोस् ।
(ग) नेपालको हिमाली क्षेत्रको धरातलीय स्वरूपलाई उपयोग गरी कसरी आर्थिक विकास गर्न
सकिन्छ ? कुनै चार आधारका बारेमा जानकारी दिनुहोस् ।
(घ) भौगोलिक विविधताले आर्थिक तथा सामाजिक जनजीवनमा पार्ने भावलाई तीन भौगोलिक क्षेत्रको उदाहरण दिएर पुष्टि गर्नुहोस।
१. अक्षांश र देशान्तर
i) धेरै छोटो उत्तर आउने प्रश्न
(क) भूमध्यरेखा र प्रधानमध्याह्न रेखाको फरक (एक–एक बुँदामा):
भूमध्यरेखा (Equator): पृथ्वीलाई उत्तर र दक्षिण गोलार्धमा विभाजन गर्ने ०° अक्षांश रेखा हो।
प्रधानमध्याह्न रेखा (Prime Meridian): पृथ्वीलाई पूर्व र पश्चिम गोलार्धमा विभाजन गर्ने ०° देशान्तर रेखा हो।
(ख) अक्षांश र देशान्तरको फरक (एक–एक बुँदामा):
अक्षांश: उत्तर वा दक्षिण दिशातर्फ मापन गरिने दूरी हो।
देशान्तर: पूर्व वा पश्चिम दिशातर्फ मापन गरिने दूरी हो।
(ग) देशान्तरको एक प्रभाव:
यसले स्थानीय समय फरक निर्धारण गर्छ।
(घ) स्थानीय समय भनेको के हो?
कुनै स्थानमा सूर्यको आधारमा गणना गरिएको वास्तविक समय लाई स्थानीय समय भनिन्छ।
(ङ) एक डिग्री देशान्तर = ? मिनेट समय फरक
१ डिग्री देशान्तर = ४ मिनेट समय फरक।
---
ii) छोटो उत्तर आउने प्रश्न
(क) अक्षांश र देशान्तरको फरक (तालिका):
आधार अक्षांश देशान्तर
दिशानिर्देश उत्तर–दक्षिण मापन पूर्व–पश्चिम मापन
संख्या सीमा ०° देखि ९०° उत्तर/दक्षिण ०° देखि १८०° पूर्व/पश्चिम
रेखा संख्या १८० भन्दा बढी (चक्राकार) ३६० वटा (ध्रुवमा मिलेर बन्द)
समयमा भूमिका समय निर्धारण गर्दैन समय निर्धारणमा प्रत्यक्ष भूमिका
---
(ख) स्थानीय समय र प्रमाणिक (मानक) समयको फरक:
आधार स्थानीय समय प्रमाणिक समय
परिभाषा सूर्यको आधारमा तय भएको समय देशको निश्चित मध्यरेखाबाट तय भएको समय
फरक एकै देशका विभिन्न स्थानमा फरक हुन्छ पूरै देशभर एउटै हुन्छ
---
(ग) तथ्य र कारण (तालिका)
तथ्य कारण
१. अन्तर्राष्ट्रिय तिथि रेखा बाङ्गोटिङ्गो हुन्छ। केही देश वा टापु दुई फरक मितिमा नपर्न भनेर मोडिएको छ।
२. रुस, अमेरिका र क्यानडामा धेरैओटा प्रमाणिक समय निर्धारण गरिएको छ। ठूला भू–क्षेत्र भएका कारण पूर्व–पश्चिम समय फरक धेरै हुन्छ।
३. कञ्चनपुरभन्दा इलाममा आधा घण्टा चाँडो सूर्य उदाउँछ। इलाम पूर्वमा भएकाले सूर्य पहिला उदाउँछ।
४. नेपालबाट जापान जाँदा घडी छिटो बनाउनुपर्छ, दिल्ली जाँदा ढिलो। जापान पूर्वमा छ (समय अगाडि), दिल्ली पश्चिममा (समय ढिलो)।
---
iii) प्रयोगात्मक प्रश्न
१. काठमाडौँ (८५°E) मा बिहान १० बजे हुँदा सिङ्गापुर (१०५°E) मा समय:
देशान्तर फरक = १०५°E – ८५°E = २०°
१° = ४ मिनेट ⇒ २०° × ४ = ८० मिनेट (१ घण्टा २० मिनेट)
सिङ्गापुर पूर्वमा ⇒ समय थपिन्छ
👉 उत्तर: १० बजे + १:२० = ११:२० बिहान
---
२. काठमाडौँ (८५°E) मा ३ बजे हुँदा सिकागो (९०°W) मा समय:
फरक = ८५°E + ९०°W = १७५°
१७५° × ४ मिनेट = ७०० मिनेट = ११ घण्टा ४० मिनेट
सिकागो पश्चिम ⇒ समय घट्छ
👉 ३:०० – ११:४० = ३:०० PM – ११:४० = ३:०० – १२:०० = -९:४० ⇒ ३:०० AM + ९:४० =
👉 राति ३:२० (अघिल्लो दिन)
---
२. नेपालको धरातलीय स्वरूप
अति सक्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्न
(क) प्रश्न:
दुई बुँदामा नेपालको अक्षांश र देशान्तरको जानकारी दिनुहोस्।
✅ उत्तर:
नेपालको अक्षांशीय स्थिति: २६°२२' उत्तरबाट ३०°२७' उत्तर सम्म फैलिएको छ।
देशान्तरिय स्थिति: ८०°०४' पूर्वदेखि ८८°१२' पूर्व सम्म फैलिएको छ।
---
(ख) प्रश्न:
नेपालको धरातलीय स्वरूप समुद्र सतहबाट कतिदेखि कति मिटर ऊचाइमा रहेको छ?
✅ उत्तर:
नेपाल ७० मिटर (केचनाखाल, झापा) देखि ८,८४८.८६ मिटर (सगरमाथा शिखर) सम्म उचाइमा फैलिएको छ।
---
(ग) प्रश्न:
मनाङ, मुस्ताङ जस्ता भोट उपत्यकामा ज्यादै कम वर्षा हुनुको कुनै एक भौगोलिक कारण लेख्नुहोस्।
✅ उत्तर:
यी क्षेत्रहरू वर्षाछाया क्षेत्रमा (Rain Shadow Zone) पर्दछन्, जहाँ हावाको बादल हिमालले रोकिदिने हुँदा वर्षा कम हुन्छ।
---
(घ) प्रश्न:
कस्तो धरातलीय स्वरूपलाई भित्री मधेश भनिन्छ?
✅ उत्तर:
चुरे र महाभारत पहाडको बीचमा पर्ने तराई जस्तै समथर भू–भागलाई भित्री मधेश (आन्तरिक तराई) भनिन्छ।
उत्तर हरुलाइ प्रश्न सहित दिनुस त
१. अक्षांश र देशान्तर
i) धेरै छोटो उत्तर आउने प्रश्न
(क) भूमध्यरेखा र प्रधानमध्याह्न रेखाको फरक (एक–एक बुँदामा):
भूमध्यरेखा (Equator): पृथ्वीलाई उत्तर र दक्षिण गोलार्धमा विभाजन गर्ने ०° अक्षांश रेखा हो।
प्रधानमध्याह्न रेखा (Prime Meridian): पृथ्वीलाई पूर्व र पश्चिम गोलार्धमा विभाजन गर्ने ०° देशान्तर रेखा हो।
(ख) अक्षांश र देशान्तरको फरक (एक–एक बुँदामा):
अक्षांश: उत्तर वा दक्षिण दिशातर्फ मापन गरिने दूरी हो।
देशान्तर: पूर्व वा पश्चिम दिशातर्फ मापन गरिने दूरी हो।
(ग) देशान्तरको एक प्रभाव:
यसले स्थानीय समय फरक निर्धारण गर्छ।
(घ) स्थानीय समय भनेको के हो?
कुनै स्थानमा सूर्यको आधारमा गणना गरिएको वास्तविक समय लाई स्थानीय समय भनिन्छ।
(ङ) एक डिग्री देशान्तर = ? मिनेट समय फरक
१ डिग्री देशान्तर = ४ मिनेट समय फरक।
---
ii) छोटो उत्तर आउने प्रश्न
(क) अक्षांश र देशान्तरको फरक (तालिका):
आधार अक्षांश देशान्तर
दिशानिर्देश उत्तर–दक्षिण मापन पूर्व–पश्चिम मापन
संख्या सीमा ०° देखि ९०° उत्तर/दक्षिण ०° देखि १८०° पूर्व/पश्चिम
रेखा संख्या १८० भन्दा बढी (चक्राकार) ३६० वटा (ध्रुवमा मिलेर बन्द)
समयमा भूमिका समय निर्धारण गर्दैन समय निर्धारणमा प्रत्यक्ष भूमिका
---
(ख) स्थानीय समय र प्रमाणिक (मानक) समयको फरक:
आधार स्थानीय समय प्रमाणिक समय
परिभाषा सूर्यको आधारमा तय भएको समय देशको निश्चित मध्यरेखाबाट तय भएको समय
फरक एकै देशका विभिन्न स्थानमा फरक हुन्छ पूरै देशभर एउटै हुन्छ
---
(ग) तथ्य र कारण (तालिका)
तथ्य कारण
१. अन्तर्राष्ट्रिय तिथि रेखा बाङ्गोटिङ्गो हुन्छ। केही देश वा टापु दुई फरक मितिमा नपर्न भनेर मोडिएको छ।
२. रुस, अमेरिका र क्यानडामा धेरैओटा प्रमाणिक समय निर्धारण गरिएको छ। ठूला भू–क्षेत्र भएका कारण पूर्व–पश्चिम समय फरक धेरै हुन्छ।
३. कञ्चनपुरभन्दा इलाममा आधा घण्टा चाँडो सूर्य उदाउँछ। इलाम पूर्वमा भएकाले सूर्य पहिला उदाउँछ।
४. नेपालबाट जापान जाँदा घडी छिटो बनाउनुपर्छ, दिल्ली जाँदा ढिलो। जापान पूर्वमा छ (समय अगाडि), दिल्ली पश्चिममा (समय ढिलो)।
---
iii) प्रयोगात्मक प्रश्न
१. काठमाडौँ (८५°E) मा बिहान १० बजे हुँदा सिङ्गापुर (१०५°E) मा समय:
देशान्तर फरक = १०५°E – ८५°E = २०°
१° = ४ मिनेट ⇒ २०° × ४ = ८० मिनेट (१ घण्टा २० मिनेट)
सिङ्गापुर पूर्वमा ⇒ समय थपिन्छ
👉 उत्तर: १० बजे + १:२० = ११:२० बिहान
---
२. काठमाडौँ (८५°E) मा ३ बजे हुँदा सिकागो (९०°W) मा समय:
फरक = ८५°E + ९०°W = १७५°
१७५° × ४ मिनेट = ७०० मिनेट = ११ घण्टा ४० मिनेट
सिकागो पश्चिम ⇒ समय घट्छ
👉 ३:०० – ११:४० = ३:०० PM – ११:४० = ३:०० – १२:०० = -९:४० ⇒ ३:०० AM + ९:४० =
👉 राति ३:२० (अघिल्लो दिन)
१. अक्षांश र देशान्तर
---
i) धेरै छोटो उत्तर आउने प्रश्नहरू
---
(क) भूमध्यरेखा र प्रधानमध्याह्न रेखाको फरक छुट्याउनुहोस्।
भूमध्यरेखा (Equator): पृथ्वीलाई उत्तर र दक्षिण गोलार्धमा विभाजन गर्ने ०° अक्षांश रेखा हो।
प्रधानमध्याह्न रेखा (Prime Meridian): पृथ्वीलाई पूर्व र पश्चिम गोलार्धमा विभाजन गर्ने ०° देशान्तर रेखा हो।
---
(ख) अक्षांश र देशान्तरबिचको फरक छुट्याउनुहोस्।
अक्षांश: उत्तर वा दक्षिण दिशातर्फ मापन गरिने दूरी हो।
देशान्तर: पूर्व वा पश्चिम दिशातर्फ मापन गरिने दूरी हो।
---
(ग) देशान्तरको कुनै एउटा प्रभाव उल्लेख गर्नुहोस्।
यसले स्थानीय समय फरक निर्धारण गर्छ।
---
(घ) स्थानीय समय भनेको के हो?
कुनै स्थानमा सूर्यको आधारमा गणना गरिएको वास्तविक समयलाई स्थानीय समय भनिन्छ।
---
(ङ) एक डिग्री देशान्तर बराबर कति मिनेट समय फरक पर्छ?
१° देशान्तर = ४ मिनेट समय फरक।
---
ii) छोटो उत्तर आउने प्रश्नहरू
---
(क) अक्षांश र देशान्तरको फरकलाई तालिका बनाइ बुँदागत रूपमा सूचीकृत गर्नुहोस्।
आधार अक्षांश देशान्तर
दिशानिर्देश उत्तर–दक्षिण दिशामा मापन पूर्व–पश्चिम दिशामा मापन
दूरीको सीमा ०° देखि ९०° उत्तर/दक्षिण ०° देखि १८०° पूर्व/पश्चिम
रेखा संख्या १८० भन्दा बढी (चक्राकार) ३६० वटा, ध्रुवमा पुगेपछि मिल्छन्
समयमा भूमिका समय निर्धारण गर्दैन समय निर्धारणमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ
---
(ख) स्थानीय समय र प्रमाणिक समयबिच फरक छुट्याउनुहोस्।
आधार स्थानीय समय प्रमाणिक समय
परिभाषा सूर्यको आधारमा ठ्याक्कै गणना गरिएको समय देशको निश्चित मध्यरेखा (Standard Meridian) बाट तय गरिएको समय
समानता एउटै देशका विभिन्न स्थानमा फरक–फरक हुन्छ पूरै देशभर एउटै हुन्छ
---
(ग) तथ्य र कारण तालिका बनाएर लेख्नुहोस्।
तथ्य कारण
१. अन्तर्राष्ट्रिय तिथि रेखा बाङ्गोटिङ्गो हुन्छ। देशहरू र टापुहरू दुई फरक मितिमा पर्न नदिन मोडिएको हो।
२. रुस, अमेरिका र क्यानडामा धेरैओटा प्रमाणिक समय तय गरिएको छ। यी देशहरू धेरै ठूला भएकाले पूर्व–पश्चिम समय फरक धेरै हुन्छ।
३. कञ्चनपुरभन्दा इलाममा आधा घण्टा छिटो सूर्य उदाउँछ। इलाम पूर्वतर्फ रहेकोले त्यहाँ सूर्य पहिला उदाउँछ।
४. नेपालबाट जापान जाँदा घडी छिटो मिलाउनुपर्छ, दिल्ली जाँदा ढिलो। जापान पूर्वमा भएकोले समय अगाडि हुन्छ, दिल्ली पश्चिममा भएकाले ढिला हुन्छ।
---
iii) प्रयोगात्मक प्रश्न
---
१. ८५° पूर्व काठमाडौँमा बिहान १० बज्दा १०५° पूर्व सिङ्गापुरमा कति बज्छ?
देशान्तरको फरक = १०५°E – ८५°E = २०°
१° = ४ मिनेट ⇒ २० × ४ = ८० मिनेट = १ घण्टा २० मिनेट
सिङ्गापुर पूर्वतिर पर्छ ⇒ समय थपिन्छ
✅ उत्तर: १०:०० + १:२० = बिहान ११:२०
---
२. ८५° पूर्व काठमाडौँमा अपराह्न ३ बज्दा ९०° पश्चिम सिकागोमा कति बज्छ?
फरक = ८५°E + ९०°W = १७५°
१७५ × ४ = ७०० मिनेट = ११ घण्टा ४० मिनेट
सिकागो पश्चिम ⇒ समय घट्छ
✅ ३:०० PM – ११:४० = अघिल्लो दिन राति ३:२०
---३. नेपालको हावापानी
---
अति सङ्क्षिप्त (धेरै छोटो) उत्तर आउने प्रश्न
---
(क) मनसुन भनेको के हो ?
👉 समुद्रबाट भिजेको हावा स्थलतर्फ आउने क्रममा गरिने मौसमी हावाको आवागमनलाई मनसुन भनिन्छ।
---
(ख) 'गर्मीका दिनमा भैरहवाको तापक्रम ३८°C हुँदा नाम्चेबजारको तापक्रम ५°C मात्र थियो।'
एक मुख्य भौगोलिक कारण लेख्नुहोस्।
👉 नाम्चे बजार उच्च भू-उचाइ (२,५०० मिटरभन्दा माथि) मा पर्ने हुँदा त्यहाँ तापक्रम कम हुन्छ।
---
(ग) पोखरामा प्रशस्त वर्षा हुँदा नजिकै रहेको मनाङ, मुस्ताङ किन सुक्खा रह्यो ?
👉 मनाङ र मुस्ताङ वर्षाछाया क्षेत्रमा पर्ने भएकाले त्यहाँ वर्षा कम हुन्छ।
---
(घ) चैत–वैशाखमा सुदूरपश्चिम तराईमा तातो हावा (लु) चल्ने मुख्य कारण के हो?
👉 यो समयमा जमिन छिटो तातेर वायुदाब घट्ने हुँदा त्यस क्षेत्रबाट तातो सुख्खा हावा (लु) बग्छ।
---
(ङ) नेपालमा १–२ पटक मात्र हिउँदे वर्षा हुने कारण के हो?
👉 पश्चिमी विक्षोभ (Western Disturbance) नामक सानो चक्रवातीय वायु प्रणालीको सीमित प्रभावका कारण हिउँदे वर्षा कम मात्र हुन्छ।
---
Comments
Post a Comment