एकाई ७ , हाम्रो विगत , कक्षा ९ , सामाजिक
पाठ १: इतिहास र यसको अध्ययन (Unit 7)
अति सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क)'तमसुक' भन्नाले ऐतिहासिक घटनाहरू समेटिएको लेख र कागजातलाई बुझिन्छ भने 'सवाई' भन्नाले भूमि करलाई जनाउँछ।
(ख)'ड्यासफु' लेखनात्मक स्रोतको रूपमा रहेको ऐतिहासिक विवरणले गर्दा इतिहास अध्ययन गर्ने स्रोत बनेको छ।
(ग)विवाह, ब्रतबन्ध जस्ता शुभ कार्यहरूमा आशिष र मङ्गलको लागि खाँडो जगाउने मन्त्रको प्रयोग गरिन्छ।
सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क) इतिहास अध्ययन गर्ने स्रोतहरू:
क्र.स. लिखित स्रोत मौखिक स्रोत ठोस वस्तुका स्रोत
१. ताम्रपत्र, शिलालेख लोकगीत, मिथक मूर्ति, सिक्का
२. ड्यासफु, चोप किम्वदन्ती, कथा भग्नावशेष, औज़ार
३. ऐतिहासिक पुस्तक साक्षीकरण पुरानो भवन, किल्ला
(ख) मैले फेला पारेका ऐतिहासिक स्रोतहरू:
· पाठ्यपुस्तकमा उल्लेखित ऐतिहासिक घटनाहरू
· इन्टरनेटमा रहेका पुराना चित्र र कागजातहरू
· स्थानीय संग्रहालयमा राखिएका पुराना सिक्का र वस्तुहरू
· बुढापाकाहरूबाट सुनिएका पुराना किस्सा-कथाहरू
(ग) सुझावपत्रको नमुना:
विषय:ऐतिहासिक वस्तुको संरक्षणको लागि सुझाव
महोदय,
हाम्रोगाउँ/शहरमा रहेका ऐतिहासिक वस्तुहरू (जस्तै: मूर्ति, शिलालेख, पुराना भवन) हाम्रो समृद्ध सांस्कृतिक विरासतको प्रमाण हुन्। यी वस्तुहरूको महत्त्व र संरक्षणका लागि तलका कदम चाल्न सुझाव दिइएको छ:
१.सबै ऐतिहासिक वस्तुहरूको सूची बनाई र यिनलाई डिजिटल रूपमा संग्रह गर्ने।
२.यी वस्तुहरू राख्नको लागि स्थानीय संग्रहालय वा पुस्तकालय निर्माण गर्ने।
३.सामुदायिक जागरूकता कार्यक्रम चलाई स्थानीय मानिसहरूलाई यसको महत्त्वबारे जानकारी दिने।
४.वस्तुहरूको अनाधिकारी खन्ने र हरण गर्ने कार्यविरुद्ध कडा कानुन लागू गर्ने।
यसो गर्दा हाम्रो अमूल्य इतिहास सुरक्षित रहनेछ।
भवदीय,
तपाईंकोविद्यार्थी
[तपाईंको नाम]
कक्षा९
---
पाठ २: कपिलवस्तुको शाक्य वंशको इतिहास
अति सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क)ऋषि कपिलको तपस्यास्थल भएकोले र उनको नामबाट नै 'कपिलवस्तु' को नामकरण भएको हो।
(ख)कपिलवस्तुमा शाक्य वंशको राज्य स्थापना भएपछि ऋषि कपिलले नै पहिलो राजा (संस्थापक राजा) बन्ने अवसर प्राप्त गरे।
(ग)गौतम बुद्धको नाम पाँचौं वंशको सूचीमा परेको देखिन्छ।
(घ)कोशल राज्यका राजकुमार विरुद्धको ध्वंसात्मक प्रतिशोधका कारणले गर्दा सुन्दर कपिलवस्तु राज्य ध्वस्त हुन पुग्यो।
(ङ)यदि म विरुद्धको ठाउँमा हुन्थें भने आफूमाथि भएको अपमानको समाधान कूटनीति र वार्ताबाट मिलेर गर्थें।
सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क) वंशावलीको अर्थ र अध्ययन गर्नुको आवश्यकता:
वंशावलीभन्नाले एउटा वंश वा खानदानमा आमा-बाबा देखि सन्तति सम्मको पुस्ता-दर-पुस्ताको सूची हो। आफ्नो वंशावलीको अध्ययन गर्नु आवश्यक छ किनभने:
· यसले हाम्रो मूल र जड़को बारेमा जानकारी दिन्छ।
· पूर्वजहरूको गरेको काम, सीप र अनुभवबाट सिक्न मद्दत गर्छ।
· हाम्रो सांस्कृतिक र ऐतिहासिक परम्परालाई जोगाउन मद्दत गर्छ।
---
पाठ ३: पृथ्वीनारायण शाह र नेपालको एकीकरण
अति सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क)नेपाल एकीकरण अभियानमा चन्द्रप्रभावतीले आफ्नो राजनीतिक सूझबूझ र सल्लाहद्वारा पृथ्वीनारायण शाहलाई महत्वपूर्ण सहयोग गरेकी थिइन्।
(ख)नुवाकोटको पहिलो युद्धमा गोरखालीको हार हुनुको एउटा प्रमुख कारण थियो – काठमाडौंका तीनवटै राज्यहरू (काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुर) ले मिलेर गोरखाली विरुद्ध लडेका थिए।
(ग)नुवाकोटको विजयबाट गोरखालीलाई भएको एउटा ठूलो उपलब्धि थियो – काठमाडौं उपत्यकामाथि आक्रमण गर्ने र व्यापार बाटो नियन्त्रण गर्ने रणनीतिक स्थान प्राप्त भएको।
(घ)कीर्तिपुरको पहिलो आक्रमणमा गोरखालीले बेहोर्नु परेको सैनिक क्षतिको विवरण भनेको गोरखाका प्रसिद्ध सेनानायक कालु पाण्डे लगायत सयौं सैनिकहरूको मृत्यु भएको थियो।
सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क) नेपाल एकीकरणको आवश्यकता:
पृथ्वीनारायण शाहकोनेपाल एकीकरण अभियान तत्कालीन समयको ठूलो आवश्यकता थियो। किनभने:
· साना-साना राज्यहरूमा विभाजित भएको नेपाल कमजोर रहेको थियो र विदेशी आक्रमणको सम्भावना थियो।
· बिभिन्न राज्यहरूबीच आपसी झगडा र युद्धले देशलाई अस्थिर बनाएको थियो।
· एकीकृत नेपालले आर्थिक रूपमा मजबूत हुने र व्यापार-वाणिज्यको विकास हुने थियो।
· सांस्कृतिक एकताको स्थापना गर्न र राष्ट्रिय पहिचान कायम गर्न एकीकरण जरुरी थियो।
(ख) एकीकरण अभियानको सकारात्मक प्रभाव (४ बुँदा):
१.राजनीतिक एकताः साना र अलग-थलग राज्यहरू एक झण्डामुनि एकताबद्ध भएर शक्तिशाली राष्ट्रको रूपमा उभिए।
२.सैनिक सुरक्षाः एकीकृत सेनाले देशलाई बाह्य आक्रमणबाट जोगाउन सक्यो।
३.आर्थिक विकासः भित्री व्यापारमाथिको रोक हटेर आर्थिक विकासलाई गति मिल्यो र बजार केन्द्रीकृत भयो।
४.सांस्कृतिक आदानप्रदानः विभिन्न जात, जाति, भाषा, संस्कृतिभएका मानिसहरू एकठाउँमा बस्न थालेपछि सांस्कृतिक आदानप्रदान बढ्यो।
(ग) एकीकरण अभियानको रणनीति (उदाहरणसहित):
पृथ्वीनारायण शाहलेनेपाल एकीकरणपूर्व निम्न रणनीति अपनाएका थिए:
· आर्थिक नाकाबन्दी (Economic Blockade): उनले काठमाडौं उपत्यकाका राज्यहरूमा भित्रिने बाहिरिने सबै व्यापारी बाटोहरू घेरेर आर्थिक नाकाबन्दी लगाए। यसले गर्दा उपत्यकाका राज्यहरू कमजोर भए।
· रणनीतिक किल्लाको कब्जा: उनले पहिले नुवाकोट, धादिङ, मकवानपुर जस्ता रणनीतिक रूपमा महत्वपूर्ण ठाउँहरू कब्जा गरे। यसले गोरखाली सेनालाई उपत्यका माथि आक्रमण गर्न सजिलो भयो।
· कूटनीतिक चाल: उनले केही राज्यहरूसँग मित्रता गरे भने अरूलाई आपसमै लडाउने चाल चले।
---
पाठ ४: नेपाल-अङ्ग्रेज युद्ध: कारण र परिणाम
अति सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क)इस्ट इन्डिया कम्पनीको राजनीतिक उद्देश्य भारतमा आफ्नो साम्राज्य विस्तार गर्नु थियो।
(ख)नेपाल-अङ्ग्रेज युद्धको तत्कालीन कारण भनेको अङ्ग्रेजले नेपाली भूभाग (विशेष गरी तराईका जिल्ला) माथिको दावी र सीमा विवाद हो।
(ग)सुगौली सन्धिमा हस्ताक्षर गर्ने व्यक्तिहरू:
(i)नेपालका तर्फबाट: राजगुरु गजराज मिश्र र चन्द्र शेखर उपाध्याय
(ii)अङ्ग्रेजका तर्फबाट: लेफ्टिनेन्ट कर्नल पारिस ब्राडश
सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क) नेपाल-अङ्ग्रेज युद्धका चार प्रमुख कारण:
१.सीमा विवाद: नेपाल र अङ्ग्रेजी ईस्ट इन्डिया कम्पनीबीचको सीमा रेखा स्पष्ट नभएकोले दुवै पक्षले तराईका केही भुमी माथि आफ्नो दावी गर्थे।
२.अङ्ग्रेजहरूको साम्राज्य विस्तारवादी नीति: अङ्ग्रेजहरूको मुख्य लक्ष्य नै भारत उपमहाद्वीपमा आफ्नो शासन फैलाउनु थियो र नेपाल पनि त्यसको एउटा लक्ष्य थियो।
३.आर्थिक हित: नेपाल र तिब्बतबीचको लाभदायक व्यापारमाथि नियन्त्रण र नेपालको सम्पन्न तराई क्षेत्र प्राप्त गर्ने इच्छा।
४.कूटनीतिक असफलता: दुवै पक्षबीच भएका कूटनीतिक वार्ता असफल भएपछि युद्ध नै अन्तिम विकल्प बन्यो।
(ग) सुगौली सन्धिको नेपाल-विरुद्ध परिणाम:
'सुगौलीसन्धिको परिणाम नेपालको पक्षमा थिएन' भन्ने कुरा सही हो। किनभने:
· भूभागको हानि: नेपालले आफ्नो एक तिहाइ भूभाग (सतलजदेखि महाकालीसम्मको सम्पूर्ण तराई भूभाग, सिर्मौर, कुमाउँ, गढवाल) अङ्ग्रेजलाई गुमाउनु पर्यो।
· आर्थिक क्षति: त्यो उपजाऊ भूभाग गुमाएपछि नेपालको आर्थिक अवस्था धेरै नै कमजोर भयो।
· ब्रिटिस रेजिडेन्ट: नेपालमा ब्रिटिस रेजिडेन्ट (निवास मन्त्री) राख्नु पर्ने भयो जसले नेपालको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप गर्ने मार्ग खुल्यो।
· सैनिक सीमाबन्धी: नेपालले आफ्नो सीमित सैनिक शक्तिबारे अङ्ग्रेजलाई जानकारी दिनुपर्ने भयो।
---
पाठ ५: नेपाल-अङ्ग्रेज युद्धमा वीरहरूको योगदान
अति सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क)नालापानी किल्लाको नेतृत्व बलभद्र कुँवर ले र देउथल किल्लाको नेतृत्व रणजीत पाण्डे ले गरेका थिए।
(ख)'नेपालको जिउँदो बाघ' बलभद्र कुँवर हो भने 'बाघ बुढा' भक्ति थापा हुन्।
(ग)७३ वर्षको उमेरमा पनि नेपाल-अङ्ग्रेज युद्धको नेतृत्व गर्ने महान् योद्धा अमर सिंह थापा हुन्।
---
पाठ ६: राणा शासनको उदय र पतन
अति सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क)जङ्गबहादुरले आफैंले सैन्य शक्तिको प्रयोग गरेर सत्ता कब्जा गरे र आफ्नो वंशको hereditary (वंशानुगत) प्रधानमन्त्री पद स्थापना गरेकोले उनलाई राणाशासनको संस्थापक मानिन्छ।
(ख)कोतपर्वमा म राजा राजेन्द्रलाई सबैभन्दा बढी दोषी ठान्छु किनभने उनको अयोग्यता, कमजोरी र भ्रष्टाचारले नै दरबारमा अस्थिरता र असंतोषलाई जन्म दिएको थियो।
(ग)भण्डारखाल पर्वको मुख्य उद्देश्य जङ्गबहादुरका विरुद्ध भएको साजिशलाई असफल पारेर आफ्नो सत्ता सुरक्षित गर्नु थियो।
(घ)अलौ पर्वको मुख्य उद्देश्य रणोद्दिप सिंह बहादुर राणालाई सत्ताबाट हटाएर देव शमशेरलाई प्रधानमन्त्री बनाउनु थियो।
सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क) राणा शासनको उदयका कारण:
· जङ्गबहादुरको महत्वाकांक्षा र कूटनीति।
· केन्द्रीकृत र शक्तिशाली सेनाको स्थापना।
· कोत पर्व (१८४६) मा आफ्ना सबै प्रतिद्वन्द्वीहरूलाई सफाई र सत्ता कब्जा।
· अङ्ग्रेजहरूको समर्थन र मित्रता।
· शाह राजाहरूको कमजोरी र अयोग्यता।
(ख) राणा शासनको पतनका कारण (४):
१.आन्तरिक झगडा: राणा परिवारभित्रै सत्ताको लागि हुने हत्या, षडयन्त्र र आपसी फूट।
२.प्रजातान्त्रिक आन्दोलन: नेपाली जनतामा प्रजातन्त्र, स्वतन्त्रता र अधिकारको चेतना बढेर विरोध आन्दोलन सुरु भए।
३.शिक्षाको प्रसार: विदेशमा पढेका नेपाली युवाहरूले राणाहरूको शासन प्रणालीको विरोध गरे र परिवर्तनको माग गरे।
४.भारतको स्वतन्त्रता: भारतले अङ्ग्रेजबाट स्वतन्त्रता पाएपछि राणा शासनलाई मिलेको बाह्य समर्थन कमजोर पर्यो।
---
पाठ ७: राणा शासनका प्रभाव
अति सङ्क्षिप्त उत्तर:
(क)चन्द्र शमशेरका दुई सामाजिक सुधार हुन्: (१) दास प्रथाको उन्मूलन (१९२४) र (२) सरकारी ढुंगामा आधारित विद्यालय (दुरbar School) को स्थापना।
(ख)राणाकालमा जुद्ध शमशेरले नेपालमा आधुनिक शिक्षाको सुरुवात गरी विद्यालयहरू स्थापना गरेर शिक्षाको विकासमा ठूलो योगदान पुर्याए।
सङ्क्षिप्त उत्तर:
(ख) जङ्गबहादुरका सकारात्मक कार्यहरू:
· मुलुकी ऐन (१९१० बि.सं.) लागू गरेर देशको कानूनी प्रणालीलाई व्यवस्थित बनाए।
· अङ्ग्रेजसँग सन्धि गरेर नेपालको स्वतन्त्रता कायम राखे।
· बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर (नयाँ मुलुक) नेपालमा फिर्ता गराए।
· दरबारी षडयन्त्र र हत्या रोक्न कोत पर्व पछि कडा अनुशासन लागू गरे।
(ग) चन्द्र शमशेरका सकारात्मक कार्यहरू:
· दास प्रथाको उन्मूलन गरे (१९२४)।
· त्रि-चन्द्र कलेज र धेरै स्कूलहरू खोलेर आधुनिक शिक्षाको विस्तार गरे।
· नेपाल बैंक लिमिटेड (१९३७) को स्थापना गरेर आर्थिक विकासमा योगदान दिए।
· जनताको गुनासो सुन्न "सुझाव पेटिका" लगाए।
(ङ) राणा शासनका सकारात्मक र नकारात्मक प्रभाव:
क्र.स. सकारात्मक प्रभाव (४) नकारात्मक प्रभाव (४)
१. आधुनिक शिक्षा र स्वदेशी उद्योगको सुरुवात वंशानुगत र निरंकुश शासन प्रणाली
२. मुलुकी ऐन जारी गरेर कानूनी व्यवस्था आम जनताको राजनीतिक र आर्थिक शोषण
३. नेपालको बाह्य स्वतन्त्रता संरक्षण देशको आर्थिक संसाधन व्यक्तिगत उपभोगमा
४. केही आधारभूत संरचनाको विकास (बैंक, स्कूल) सामाजिक असमानता र छुवाछूतलाई बढावा
Comments
Post a Comment